Không.
Đoàn Bảo Châu
|
Việt Nam đã ký và phê chuẩn những công ước và nghị định thư về quyền con người, quyền lao động và bảo vệ môi trường nhưng thực tế cho thấy chính quyền không thực hiện nghiêm chỉnh những cam kết này. Phải chăng đây cũng chính là sự “linh hoạt” của cây tre được áp dụng trong đối ngoại và đối nội? Đối ngoại thì ký và giả vờ tuân thủ, đối nội thì làm ngược lại? |
Cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng được coi là tác giả của khái niệm “ngoại giao cây tre” ở Việt Nam. Ảnh gốc: Getty Images và Canva. Đồ họa: V.K / Luật Khoa.
Trong các lớp bồi dưỡng chính trị dành cho công chức nhà nước suốt mấy năm qua, các giảng viên thường tự hào về phương pháp “ngoại giao cây tre” của Việt Nam.
Phương pháp này được lấy cảm hứng từ đặc tính của cây tre: gốc vững thể hiện sự bảo vệ độc lập và lợi ích quốc gia, thân chắc biểu thị tình đoàn kết trong nhân dân và với các quốc gia khác, và cành uyển chuyển là khả năng điều chỉnh chiến lược theo sự thay đổi của tình hình quốc tế. Cây tre có thể uốn cong mà không gãy, nhấn mạnh tính bền bỉ và khả năng tồn tại trong các tình huống căng thẳng.
Không chỉ trong các lớp bồi dưỡng chính trị mà trên khắp các mặt báo của nhà nước, phương pháp ngoại giao này được ca ngợi như một thành tựu và di sản quý báu của Việt Nam, đặc biệt được ca tụng hơn bao giờ hết sau đám tang của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, người được coi là tác giả của phương pháp ngoại giao này.
Đặc trưng của Việt Nam? Không.
Cần phải làm rõ rằng cây tre không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà còn ở nhiều quốc gia khác, đặc biệt là ở các nước châu Á như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Lào, Campuchia, Ấn Độ, và Pakistan. Phương pháp ngoại giao linh hoạt để tránh xung đột trực tiếp cũng được nhiều quốc gia lớn như Trung Quốc và Nhật Bản áp dụng.
Ví dụ, Trung Quốc sau khi thua trong chiến tranh Nha phiến (1839-1842) đã phải ký Hiệp ước Nam Kinh với Anh, nhượng lại Hồng Kông và trả tiền bồi thường chiến tranh [1]. Trong những năm tiếp theo, Trung Quốc tiếp tục ký các hiệp ước bất lợi với các nước phương Tây như Hiệp ước Bogue (1843) với Anh và Hiệp ước Whampoa (1844) với Pháp [2]. Những hiệp ước này đã buộc Trung Quốc phải nhượng bộ các đặc quyền cho phương Tây, bao gồm việc thiết lập các “khu thương mại ngoại giao” tại các thành phố lớn.
Tương tự, Nhật Bản trong thời kỳ Minh Trị Duy Tân (1868-1912) sau khi buộc phải mở cửa giao thương với Mỹ và các nước phương Tây đã triển khai chính sách “văn minh hóa” để học hỏi và tiếp thu thành tựu của phương Tây. Nhật Bản cũng khéo léo đàm phán để đạt được các hiệp ước bình đẳng, tránh bị chia cắt lãnh thổ như các nước châu Á khác. Sau chiến tranh Trung-Nhật, Nhật Bản đối mặt với sự can thiệp của Nga, Pháp, và Đức. Thay vì đối đầu trực diện, Nhật Bản đã linh hoạt đàm phán và đạt được các hiệp ước như Hiệp ước Portsmouth (1905) để tránh nguy cơ bị chia cắt lãnh thổ [3].
Ngoài ra, nhiều nước láng giềng của Việt Nam như Thái Lan, Campuchia, Miến Điện cũng đã áp dụng các chiến lược ngoại giao linh hoạt để bảo vệ lợi ích quốc gia của họ [4]. Thậm chí, người ta cũng dùng thuật ngữ “ngoại giao cây tre” để mô tả chính sách đối ngoại của Thái Lan [5]. Cựu Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long thì nổi tiếng với quan điểm rằng hầu hết các quốc gia Đông Nam Á không muốn phải chọn phe giữa Mỹ và Trung Quốc [6].
Như vậy, việc tìm kiếm giải pháp linh hoạt và tránh đối đầu trong các tình huống phức tạp là một đặc tính chung của ngành ngoại giao toàn cầu, đặc biệt là với các nước vừa và nhỏ [7].Việt Nam gần đây được cho là một quốc gia tầm trung mới nổi [8]. Ngoại giao cây tre, trên thực tế, cũng là chiến lược phổ biến mà các quốc gia dạng này theo đuổi vì họ ở địa vị trông xuống thì chẳng ai bằng nhưng trông lên thì cũng chẳng bằng ai. Và suy cho cùng, bản chất của ngoại giao chính là sự linh hoạt trong đàm phán để giữ được lợi ích tối đa cho một quốc gia mà không gây ra tranh chấp, tránh được đối đầu trực tiếp với tổn hại lớn.
Chiến lược thành công…
Phương pháp ngoại giao cây tre đã mang lại nhiều thành tựu cho Việt Nam. Nước ta đã thiết lập quan hệ đối tác chiến lược toàn diện với Hoa Kỳ, ký Hiệp định Thương mại Tự do với Liên minh Châu Âu (EVFTA) vào năm 2019, các hiệp định quan trọng với Nhật Bản, Hàn Quốc. Việt Nam cũng đóng vai trò quan trọng trong ASEAN. Và trong tranh chấp Biển Đông với Trung Quốc, Việt Nam đã giữ vững được phần lớn chủ quyền và duy trì quan hệ chiến lược với siêu cường láng giềng này.
Tiến sĩ Nguyễn Quang A, một nhân vật bất đồng chính kiến nổi tiếng, cho rằng những thành tựu ngoại giao này là “điểm cộng” cho cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, người được coi là tác giả của “ngoại giao cây tre”. Việc ký kết các hiệp định thương mại quan trọng và duy trì quan hệ tốt với các đối tác chiến lược cho thấy phương pháp ngoại giao này đã đem lại nhiều lợi ích cho Việt Nam.
…nhưng không ít hạn chế
Phương pháp ngoại giao cây tre không phải lúc nào cũng hoàn toàn có lợi.
Năm 2020, dưới áp lực quân sự từ Trung Quốc, Việt Nam đã phải hủy bỏ các hoạt động khai thác dầu khí ở Biển Đông của hai công ty quốc tế là Repsol và Mubadala, đồng thời đền bùkhoảng 1 tỷ USD cho các công ty này [9].
Repsol là một trong những công ty nước ngoài đầu tư lớn nhất vào ngành dầu khí ngoài khơi của Việt Nam. Theo yêu cầu của chính phủ, họ phải rút khỏi các dự án tại hai trong số 13 khu vực triển vọng phát triển tốt nhất nằm trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Việt Nam nhưng đồng thời cũng nằm trong khu vực mà Trung Quốc vẽ đường chín đoạn từ năm 1948.
Sự nhượng bộ này cho thấy phương pháp ngoại giao cây tre đã không bảo vệ hoàn toàn lợi ích quốc gia vốn được coi là “gốc tre” bất di bất dịch. Điều này đặt ra một số câu hỏi quan trọng: Liệu việc này có tạo ra tiền lệ xấu trong tương lai?
Nếu Trung Quốc tiếp tục mở rộng yêu sách, việc nhượng bộ “linh hoạt” và “mềm mại” như cành tre này sẽ dẫn đến đâu? Liệu các công ty dầu khí quốc tế có ngần ngại hợp tác với Việt Nam trong tương lai do sự không chắc chắn về chính trị và ngoại giao?
Tính chính trực của một quốc gia
Phương pháp ngoại giao cây tre cũng có thể ảnh hưởng đến sự chính trực của quốc gia.
Trong cuộc xâm lược của Nga đối với Ukraine, Việt Nam đã chọn bỏ phiếu trắng cho nghị quyết của Liên Hợp Quốc yêu cầu Nga rút quân khỏi Ukraine [10]. Quyết định này có thể hiểu được do mối quan hệ lịch sử với Nga và sự phụ thuộc vào vũ khí của Nga. Tuy nhiên, điều này đã dẫn đến sự phê phán từ phía Ukraine về sự lạnh nhạt của Việt Nam, mặc dù Việt Nam cũng có mối quan hệ hữu nghị lâu dài với Ukraine.
Sự linh hoạt trong ngoại giao, mặc dù có thể giúp tránh xung đột, cũng đặt ra câu hỏi về khả năng nhận được sự ủng hộ quốc tế trong các tình huống xung đột tương tự trong tương lai. Liệu Việt Nam có thể duy trì được sự ủng hộ quốc tế khi đối mặt với các vấn đề tương tự nếu tiếp tục áp dụng phương pháp ngoại giao mềm mại như cây tre?
Sự linh hoạt của cây tre là cần thiết khi phải đối phó với một trật tự thế giới do các siêu cường tranh nhau kiểm soát, nhưng làm sao không xâm phạm tới nguyên tắc cốt lõi về tính chính trực của một quốc gia, xứng đáng là một chỗ dựa đáng tin cậy cho những giá trị phổ quát của thế giới văn minh thì lại là chuyện khác.
Tính chính trực của một quốc gia còn liên quan tới việc thực hiện những gì một quốc gia cam kết với quốc tế. Việt Nam đã ký và phê chuẩn những công ước và nghị định thư về quyền con người, quyền lao động và bảo vệ môi trường nhưng thực tế cho thấy chính quyền không thực hiện nghiêm chỉnh những cam kết này.
Phải chăng đây cũng chính là sự “linh hoạt” của cây tre được áp dụng trong đối ngoại và đối nội? Đối ngoại thì ký và giả vờ tuân thủ, đối nội thì làm ngược lại?
Linh hoạt, mềm mại nhưng phải có giới hạn và nhất định không được xâm hại những giá trị cốt lõi. Một quốc gia chỉ được coi là một đối tác tốt khi bạn bè quốc tế đặt niềm tin vào tính chính trực của quốc gia ấy.
Đ.B.C.
—
Đoàn Bảo Châu là một nhà văn với sáu tiểu thuyết đã xuất bản, võ sư Karate, phóng viên viết và ảnh hợp tác với nhiều báo quốc tế. Ông thường bình luận về các vấn đề xã hội, nhân quyền và dân chủ.
Nguồn: Luatkhoa.org