Nguyễn Quang Dy
Bốn năm trước, Donald Trump đã bất ngờ thắng cử, trở
thành Tổng thống Mỹ thứ 45, sau khi lần lượt đánh bại các chính khách lão luyện
của đảng Cộng Hòa và đảng Dân Chủ. Đó là một nghịch lý. Lúc đầu, hầu như chẳng
có ai (kể cả Trump) tin rằng ông sẽ thắng cử. Nhưng bốn năm sau, Tổng thống
đương nhiệm Trump lại bất ngờ thua khi tin rằng mình sẽ thắng Joe Biden mà ông coi
thường. Đó cũng là một nghịch lý cần phải lý giải.
Tại
sao Trump thua năm 2020
Bốn năm trước, Trump đã thắng cử vì cưỡi trên ngọn sóng
Trumpism, một phong trào không phải
do ông kiến tạo, nhưng đã nắm bắt được cơ hội với trực giác nhạy bén của một
doanh nhân, để đầu tư vào như một dự án lớn có lời. Trump đã trở thành thủ lĩnh
của Trumpism với các khẩu hiệu dân
túy và thực dụng có hiệu quả. Trumpism
đại diện cho khối cử tri gồm tầng lớp lao động thiếu bằng cấp, bị thiệt thòi và
bất bình do hệ quả của toàn cầu hóa.
Bốn năm sau, Trumpism
không chỉ tồn tại mà còn mạnh hơn, với 71 triệu cử tri bầu cho Trump, và hệ quả
đại dịch Corona làm kinh tế Mỹ suy thoái và đời sống khó khăn hơn. Nếu Trump xử
lý tốt đại dịch, chắc ông đã thắng lớn (landslide). Nhưng mấy năm qua, Trump bộc
lộ các điểm yếu gây tranh cãi về nhập cư và chống dịch làm lu mờ bức tranh kinh
tế, và gây bất hòa với các đồng minh làm hạn chế tầm nhìn Ấn Độ Dương-Thái Bình
Dương.
Tuy bức tranh kinh tế khả quan và lập trường cứng rắn
chống Trung Quốc là điểm sáng tạo ra “đồng thuận quốc gia mới” (new national
consensus), nhưng Trump đã điều hành quá dở cuộc chiến chống đại dịch Corona, làm
hơn 11 triệu người Mỹ bị lây nhiễm và hơn 250 ngàn người chết (tính đến giữa tháng
11), và nay đang tăng lên chóng mặt. Đây là một biến số (game changer) làm
Trump mất uy tín và mất điểm trong năm tranh cử 2020.
Theo Cục
An ninh Mạng và Hạ tầng (Cybersecurity and Infrastructure Security Agency) của
Bộ An ninh Nội địa (the Department of Homeland Security), không có chứng cớ bất
thường nào về gian lận trong bầu cử, và cuộc bầu cử vừa qua là “an toàn nhất
trong lịch sử nước Mỹ” (the most secure in American history). Sau khi đếm hết phiếu
tại các bang Arizona và Pennsylvania, Joe Biden được 306 phiếu và Donald Trump
được 232 phiếu (cử tri đoàn).
Tuy kết
quả bầu cử năm 2020 gần giống kết quả bầu cử năm 2016, nhưng người thắng cử năm
nay là Joe Biden. Dù Trump có muốn thừa nhận thất bại hay không, kết quả đã rõ
và không thể đảo ngược. Trong bối cảnh nước Mỹ bị phân cực và chia rẽ sâu sắc,
dư luận trong nước Mỹ và quốc tế muốn Trump và Biden hòa giải và đặt lợi ích
quốc gia lên trên hết, để cùng nhau đối phó với các hiểm họa chung như đại dịch
Corona và biến đổi khí hậu.
Theo các tổ chức thăm dò dư luận (pollsters), đại dịch Corona làm
nhiều người ủng hộ đảng Dân Chủ không dám đi bầu vào ngày bầu cử (3/11), mà họ
hưởng ứng lời kêu gọi của đảng Dân Chủ là bầu bằng thư qua đường bưu điện.
Trong khi các cử tri của đảng Dân Chủ tự cách ly tại gia làm cho họ buồn chán, thì
họ đã bị kích động bởi các phát biểu gây sốc của Trump, và kết quả thăm dò dư
luận làm số cử tri bỏ phiếu năm nay tăng lên mức kỷ lục.
Không ai tin rằng sẽ không cần thăm dò dư luận, vì điều đó
rất quan trọng cho nền dân chủ. Nó giúp các chính khách hoạch định chiến lược
tranh cử và lựa chọn chính sách. Tuy thăm dò dư luận không chính xác, nhưng
chưa có phương pháp nào tốt hơn để phân tích bầu cử. Tuy bốn năm qua, thăm dò
dư luận đã giúp người Mỹ hiểu bức tranh chính trị, nhưng không nên quá tin vào
nó, mà phải thừa nhận thăm dò dư luận có thể nhầm. (What
Went Wrong With Polling? Some Early Theories, Nate
Cohn,
New York Times, November 10, 2020).
Trumpism
và Bidenism
Theo Richard Haass (Chủ tịch Hội đồng Quan hệ Đối ngoại), không phải
Trump sai về mọi mặt. Ông đã đúng khi “trừng phạt Trung Quốc về thương mại,
cung cấp vũ khí cho Ukraine, đàm phán lại hiệp định thương mại với Canada và Mexico, giúp bình thường
hóa quan hệ giữa Israel và một số nước Arab”. Nhưng Robin Niblett (Giám đốc
Chatham House) nói “Hầu hết các nước thấy thoải mái với Biden hơn là với
Trump”. Tính cách thất thường khó đoán của Trump dựa vào quan hệ song phương để
dễ bắt nạt, làm nhiều người phản ứng.
Cách thức chính quyền Trump đối phó với đại dịch Corona,
biến đổi khí hậu, và nhập cư, đã gây nhiều tranh cãi. Trump không cải thiện được hình ảnh
nước Mỹ, mà còn làm cho nó tồi tệ hơn. Theo Pew Research tại 13 quốc gia,
chỉ có 15% số người được hỏi cho rằng Mỹ đã phản ứng phù hợp với đại dịch Corona.
Chỉ 6 tháng sau khi nhậm chức, Trump đã khiến giới khoa học thất vọng khi rút
Mỹ khỏi Hiệp định Paris về chống biến đổi khí hậu.
Năm 2019,
số người nhập cư bị bắt ở biên giới Mỹ-Mexico đã đạt mức cao nhất trong vòng 12
năm qua, trong khi số người tị nạn được Mỹ tiếp nhận giảm mạnh trong 4 năm dưới
thời Trump. Nếu năm 2016 có 85.000 người tị nạn được Mỹ tiếp nhận cho tái định
cư, thì đến năm 2017 chỉ có 54.000 người. Năm 2021, Mỹ dự kiến sẽ chỉ tiếp nhận
15.000 người tị nạn. Đây là mức thấp nhất kể từ khi chương trình này được khởi
động vào năm 1980.
Kurt
Campbell (cựu trợ lý Ngoại trưởng và Chủ tịch Asia Group) nói, “Tại các hành
lang quyền lực và trong các cuộc họp của lãnh đạo trên thế giới, câu chuyện mà
người ta lặng lẽ trao đổi là có phải nước Mỹ đang đánh mất vai trò trên chính
trường quốc tế”. Theo đô đốc về hưu James Stavridis (cựu tư lệnh tối cao của NATO), “Nếu Trump tiếp tục cách chức Giám
đốc CIA và giám đốc FBI, thì không biết chuyện gì sẽ xảy ra cho an ninh quốc
gia”.
Theo tạp chí Foreign Policy (20/11/2020) hơn 70 cựu
quan chức an ninh và thành viên quốc hội Mỹ trong các chính quyền trước đây của
đảng Cộng Hòa, đã lên tiếng cảnh báo rằng nếu Trump làm Tổng thống thêm nhiệm kỳ
hai sẽ là tai họa cho nước Mỹ và Châu Á vì ông thiếu nhân cách và năng lực để
lãnh đạo đất nước. Họ khuyến nghị nên bầu cho Joe Biden làm Tổng thống Mỹ tiếp
theo. (Why We Joined Over 70 Former
Republican National Security Officials to Support Biden, Michael Green, Victo Cha,
Foreign Policy, August 20, 2020).
Theo các chuyên gia, chính sách đối ngoại của Biden
dựa trên 7 trụ cột. Một là củng cố liên minh Tây Âu (27 nước EU). Hai là hàn gắn
quan hệ với NATO
để đối
phó với các đe dọa chung. Ba là trở lại với các cơ chế và hiệp ước quốc tế. Bốn
là quan tâm đến nhân quyền. Năm là cứng rắn với các chế độ độc tài. Sáu là tôn
trọng các nước nhỏ yếu thiếu tài nguyên. Bảy là quan điểm toàn cầu để đối phó
với đại dịch, phục hồi kinh tế, chống khủng bố (The Seven Pillars of
Bidens Foreign Policy, Robin Wright, New Yorker, November 11, 2020).
Tại sao người Việt thích Trump? Một là lập trường cứng
rắn chống Trung Quốc của Trump hợp với tâm trạng bất bình chống Trung Quốc của
họ. Hai là truyền thống Nho giáo ở Việt Nam đã hằn sâu vào tư duy của người Việt,
làm họ dễ bị mê hoặc bởi các nhân vật có quyền lực như Trump. Ba là tâm lý hoài
nghi chính trị trong xã hội Việt Nam như một thói quen, làm họ dễ ngộ nhận coi
hành động khó lường của Trump là anh hùng. Bốn là vai trò thông dụng của
Facebook (có 45 triệu người dùng ở Việt Nam) là mạng xã hội làm hàng vạn người
Việt cả tin vào khẩu hiệu dân túy của Trump, hay các tin đồn thất thiệt và
thuyết âm mưu.
Thay
lời kết
Dù ai
thắng cử thì Mỹ vẫn phải xây dựng lòng tin với các đồng minh và đối tác khu
vực. Vấn đề không chỉ do tính cách thất thường của Trump mà còn do tâm trạng
bất an của các nước khu vực mỗi khi Mỹ điều chỉnh ưu tiên chiến lược. Nếu Trump
muốn đạt “một thỏa thuận thế kỷ” (về thương mại) với Trung Quốc, liệu ông có coi
Bắc Kinh quan trọng hơn các đồng minh và đối tác khu vực? Nếu Biden muốn giành được
sự ủng hộ của Trung Quốc cho “một thỏa thuận thế kỷ” (về biến đổi khí hậu), liệu
ông có coi Bắc Kinh quan trọng hơn?
Bầu cử Mỹ
năm 2020 là chủ đề nóng làm phân hóa không chỉ người Mỹ mà cả người Việt ở Mỹ
cũng như Việt Nam, làm lu mờ Hội nghị Cấp cao ASEAN 37 và Hội nghị Cấp cao Đông
Á 15 (Hà Nội,12-15/11/2020). Lần thứ ba, Tổng thống/Phó Tổng thống Mỹ lại vắng
mặt, làm các nước khu vực thất vọng. Trong khi 10 nước ASEAN và 5 đối tác
(Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Tân Tây Lan) ký Hiệp định Đối tác Kinh tế
Toàn diện Khu vực (RCEP) thì Mỹ đứng ngoài cơ chế hợp tác khu vực (China-Led Trade Pact Is Signed, in
Challenge to U.S., Keith
Bradsher and Ana Swanson, New York Times, November 15, 2020).
Các chuyên
gia về an ninh khu vực lo ngại nếu Mỹ đứng ngoài cơ chế hợp tác kinh tế hay an
ninh khu vực (regional economic or security architecture) thì RCEP “lợi bất cập
hại” và Trung Quốc là “ngư ông đắc lợi”. RCEP (và BRI) sẽ cho Trung Quốc “cái
thòng lọng để thắt cổ” các nước láng giềng. Trong khi Mỹ muốn “đối đầu”
(rivalry) và “ly hôn” (decoupling) Trung Quốc, thì các cuộc tập trận tại Ấn Độ
Dương-Thái Bình Dương không đủ răn đe và ngăn chặn Trung Quốc thao túng Đông
Nam Á và kiểm soát Biển Đông như cái ao của họ.
N.Q.D.
16/11/2020
Tác giả gửi BVN