Nguyễn Thông
Kỳ 1
Những ngày qua, báo chí mậu dịch và mạng xã hội sốt sắng thông tin về vụ Tây Nguyên. Đã có khá nhiều “đương sự” phây búc cơ bị phạt do sự nhanh nhảu láu táu. Báo thì bị lỗi 404 rồi thay bằng tin “chính thống”, mạng thì bị lôi lên chỗ nhà chức việc phạt cho dăm bảy triệu để chừa cái thói “cầm đèn chạy trước ô tô” về tội… xuyên tạc.
Ông bạn tôi vốn lâu nay trùm chăn trước mọi sự, rụt rè bảo mày ạ, cứ phải đợi tin chính thống, lệch là chết. Lại nhớ, thời Cải cách ruộng đất thập niên 50, tin chính thống là tin của “đội”, hễ nói sai thì bị xử lý, thậm chí đập đầu, bắn bỏ. Khi sửa sai, thì tin chính thống lại thành tin phản động. Chả biết thế nào mà lần. Lịch sử chính thống còn chẳng tin được, huống hồ báo chí quốc doanh lấy từ một nguồn công an. Làm báo thời nay là dễ nhất, chả phải đi đâu, chẳng cần lọ mọ điều tra điều mẹ, cứ chực chờ cửa công an là có tất.
Tôi không bàn về vụ việc Tây Nguyên bởi không biết đích xác, vả lại như cô em tôi khuyên, nó chả hay ho gì. Tôi chỉ nhân vụ này nói về… ngôn ngữ, về tiếng Việt, nhất là thời điểm này đã mấp mé cái ngày mà nhà nước dành riêng cho giới làm báo mậu dịch, ngày 21.6.
Không cần mất nhiều công tìm tòi, ai cũng có thể thấy nhan nhản trên báo quốc doanh những tít, những nội dung trong bài, kiểu như “đã bắt được 39 đối tượng”, “có 2 đối tượng ra đầu thú”, “các đối tượng bị bắt khai báo gì”, v.v. Ý tôi muốn nói tới từ “đối tượng”.
Tất nhiên từ “đối tượng” có nguồn gốc từ Hán Việt. Cụ Đào Duy Anh trong cuốn “Từ điển Hán Việt” giải thích đối tượng là cái vật mục đích của tư tưởng và hành động. Đối có nghĩa là hướng tới, đáp lại. Từ điển Tiếng Việt của nhóm Hoàng Phê thì nói rõ hơn một chút, cho rằng đối tượng bao gồm cả vật, hiện tượng và người khi con người tác động tới, hướng tới. Nếu nghĩa chung chung như vậy, thì viết kiểu báo mậu dịch cũng không đến nỗi sai lắm. Chỉ có điều…
Lâu nay, trong cuộc sống, xã hội, văn nghệ, từ “đối tượng” được xem như một danh từ chung để chỉ người hoặc nhóm người tốt, chỉ có điều nó không bị quy định phải viết hoa như người ta bắt buộc viết hoa từ đảng, bác, tổ quốc, thủ đô, biển đông… thôi. Một thể chế nặng về sự tôn sùng thường làm méo mó từ ngữ, phá ngôn ngữ. Ông bạn tôi, một nhà ngôn ngữ, thạo Hán Nôm bậc nhất nước, có lần bảo đó là những danh từ chung, cần đếch gì phải viết hoa. Chẳng qua chúng nó muốn sở hữu, chiếm đoạt, tạo oai cho riêng nó, rồi quy định này nọ, cấm đoán người ta, buộc phải thế này, buộc phải thế nọ. Nghe lão nói, sực nhớ hồi lâu mình đọc truyện “Đảng thịt chó” của họa sĩ-nhà thơ-nhà văn Lão thầy bói già Đinh Vũ Hoàng Nguyên, chết cười. Trên đời này, phải lâu lắm nữa mới có lại được một tài năng như Lão thầy bói già, một dạng Vũ Trọng Phụng. Tiếc là Nguyên đã rời cõi ô trọc này quá sớm, khi mới 37 tuổi, cũng như “cụ” Phụng.
Kỳ 2
Như đã nói, đọc những bài, những bản tin trên báo mậu dịch lấy từ nguồn công an, ta thấy nhan nhản thứ ngôn ngữ “hình sự hóa” mà từ “đối tượng” là ví dụ rõ nhất. Ở đây, cần nói ngay thế này, công an họ làm gì, chế biến thứ gì, ra làm sao… là quyền của họ, nhưng báo chí truyền thông phải biết tôn trọng bạn đọc, và nhất là phải có ý thức bảo vệ sự trong sáng của tiếng Việt. Đâu có cái thói họ (công an) nhét cho thứ gì thì cứ cun cút làm, không hề đắn đo suy xét.
Trước năm 1976, hồi tôi còn đi học, từ “đối tượng” ít được dùng, mà nó chỉ loanh quanh trong vài lĩnh vực đời sống, có nội dung tích cực, tốt, không hề gắn với cái xấu cái ác.
Phổ biến nhất là đảng hay dùng từ này để xác định người được đảng nhắm tới, bồi dưỡng, chuẩn bị kết nạp. Suốt một thời gian dài, từ khi có đảng đến nay, đối tượng đảng được coi là thành phần chọn lọc, ưu tú trong đám quần chúng nhân dân. Đầu tiên họ được đảng “phong” cho danh hiệu “cảm tình đảng”, sau một thời gian bị theo dõi, thử thách, những cảm tình viên ấy được nâng bậc thành “đối tượng đảng”. Giống như bây giờ người ta bảo đã qua vòng gửi xe. Không phải ai cũng muốn vào đảng và không phải ai đảng cũng kết nạp. Có một thời, khó phết. Hồi còn dạy học, tôi mang hàm “đối tượng đảng” mười mấy năm, đảng quyết không kết nạp bởi tôi bướng, hay cãi, sau chán quá tôi bỏ luôn. Ông bạn đồng nghiệp với tôi thâm niên đối tượng đảng còn dày hơn, nghe đâu họ sắp kết nạp thì ông trời lại ra tay thu nạp trước. Cũng là một thứ bi kịch.
Bây giờ đối tượng đảng vẫn còn nhưng không mấy ai háo hức bon chen nữa. Thậm chí có không ít người còn phải giấu diếm bản thân từng là đối tượng đảng hoặc đảng viên. Có những đứa học trò cấp 3, lớp 11-12 cũng được kết nạp đảng để bù vào sự hờ hững gia nhập đảng của quần chúng nhân dân. Tuổi ấy miệng còn hoi sữa mà cũng đảng, đủ biết “đối tượng đảng” đã bị hạ giá như thế nào.
Trường hợp thứ 2 như tôi biết, từ “đối tượng” mặc nhiên để chỉ đứa được yêu, người yêu, trong tình yêu nam nữ. Tình yêu là thứ đẹp đẽ trong đời sống, đương nhiên “đối tượng” không để chỉ đứa xấu. Yêu nhau thì cái gì chả đẹp, kể cả người. Người ta hỏi nhau đứa A đứa B đã có đối tượng chưa, đối tượng của nó là con cái nhà ai… Tôi nhớ trong cuốn nhật ký của anh Nguyễn Văn Thạc (được nhà văn Đặng Vương Hưng biên tập, nhà xuất bản đặt tên là “Mãi mãi tuổi hai mươi”, anh tâm sự về nỗi nhớ nhung đối tượng ở hậu phương, rất chân thực và xúc động, anh khát khao mong chấm dứt chiến tranh để về nắm tay đối tượng-người yêu. Anh Thạc từng đoạt giải nhất văn miền Bắc năm 1970, là sinh viên khoa Toán, Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội, vào lính đợt 6971 (ngày 6.9.1971).
Năm 1972 khi học trường này, chúng tôi còn nghe kể buổi tiễn các anh lên đường, lúc thầy hiệu trưởng Ngụy Như Kontum đang đọc diễn văn thì không gió không giông nhưng cột cờ cây cờ đại bỗng dưng đổ cái rầm, thầy hiệu trưởng tái mặt, ứa nước mắt bởi hiểu cái điềm xấu như vậy báo trước chuyện gì (vụ việc này đã được cái anh Phạm Thành Hưng, Hải Triều, Nguyễn Thế Tường (tác giả Hồi ức của một binh nhì), Phùng Huy Thịnh cùng học khoa Văn khóa 14, cùng lên đường đợt 6971 xác nhận. Chỗ sân cờ đổ, nay có bức tượng đồng do anh Phùng Huy Thịnh và hội cựu lính sinh viên 6971 quyên góp, tạo dựng. Anh Thạc và nhiều anh chị lần ra đi ấy không về, mãi mãi tuổi hai mươi, không một lần được gặp lại “đối tượng” của mình.
(Còn tiếp)
N.T.
Nguồn: Blog Nguyễn Thông