Nhân dịp sinh nhật thượng thọ của một sĩ phu nọ ở đất Bắc Hà được “vua” ban vải đào, lại nghĩ về cái liêm sỉ của kẻ sĩ phu. Tấm vải đào thêu chữ “Biết khôn chọn chủ khi nước loạn. Biết ngoan ngậm miệng khi nước bình”.
Thiết tưởng xưa nay, chỉ sĩ phu là kẻ tặng chữ để nhắc đời, khuyên người và vua thì thường “ít chữ”. Nay sự ngược đời, sĩ phu thì “ngậm miệng” nên vua lại truyền chỉ cái “đạo sống” cho sĩ phu. Đúng là vua ta “văn, võ song toàn”, chỉ có hèn kém là đám sĩ phu vô dụng.
Nước vinh hay nhục chẳng phải là do tài nguyên nhiều, ít hay địa lý, khí hậu mà do văn hóa nước nhà. Cái văn hóa làm cho nước vinh hay nước nhục thì nhìn vào đám kẻ sĩ là biết ngay một phần của cái văn hóa ấy. Cái văn hóa mà kẻ sĩ có dám nói nên sự thật không, hay hèn hạ, chỉ biết cúi mình để được gặm khúc xương.
Bản thân học vị, học hàm tiến sĩ, giáo sư, viện sĩ … không giúp ích gì cho đời. Kẻ sĩ phải là tai, là mắt, là trí trong xã hội mới xứng danh kẻ sĩ. Kẻ sĩ với hiểu biết của mình phải nói cho dân biết, phải thuyết phục, can gián vua về sự tình của đất nước, nếu vua không nghe thì dám từ quan mà về với dân, về với nước. Trong lịch sử Việt Nam không thiếu gương các sĩ phu đã không quản ngại hy sinh dám xả thân vì nhân dân, vì đất nước.
Kẻ vô liêm sỉ là bởi ngu dốt, do bất lương, hoặc cả hai mà ra. Những việc liên quan đến sự tình đất nước thì giới sĩ phu phải biết, phải có trách nhiệm lên tiếng. Do vậy, hành vi vô liêm sỉ của kẻ sĩ là cố ý và bất lương. Nếu văn hóa kẻ sĩ của nước nhà chỉ biết học để được làm quan, học để phục vụ vua bất cần vua đấy là ai kể cả loại hôn quân, bạo chúa.
Đất nước đầy dẫy bất công, để cho nước ngoài khai thác bauxit, tài nguyên hủy hoại môi trường; rừng, biển nơi trọng yếu thì cho nước ngoài thuê đe dọa đến an ninh – quốc phòng, lãnh thổ bị chiếm đoạt, tệ nạn văn hóa, giáo dục, y tế tràn lan, con người bị khinh rẻ, ngư dân bị cướp, giết… ấy thế mà kẻ sĩ vẫn cứ “ngậm miệng” làm thinh, “nhắm mắt” trước bất công, đau khổ của nhân dân. Nhưng đến ngày lễ lạt, sinh nhật…, vẫn hớn hở đón nhận hết thưởng ban này, đến các vinh danh phù phiếm khác, coi như đất nước, xã hội không có chuyện gì đáng nói, đáng bàn.
Phải chăng nước còn nhục bởi kẻ sĩ nước nhà chỉ biết cúi mình để hưởng lợi, mà không nghĩ đến phận dân, vận nước.
Hà Nội, ngày 13/9/2010
H. Đ. S.