Một chiến thắng gần như tuyệt đối.
Bùi Công Trực
Tòa án Công lý Quốc tế trong phiên xử ngày 7/3/2022 về vụ kiện của Ukraine với Nga. Ảnh: ICJ. Bản đồ Ukraine. Nguồn: Al Jazeera.
Trong bài viết đăng tải vào ngày 9/3/2022, Luật Khoa tạp chí đã cập nhật cho bạn đọc tình hình Ukraine kiện Nga lên Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ), liên quan đến hành vi sử dụng vũ lực quân sự để xâm phạm chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine [1]. Lý do được Nga đưa ra để biện minh cho hành động của mình là hành vi “diệt chủng” của chính quyền Kyiv tại miền Đông Ukraine.
Vì một bản án chính thức sẽ mất rất nhiều thời gian mới có thể được ban hành, Ukraine nhắm đến việc kêu gọi ICJ áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời (provisional measures) để vừa dùng “nước gần cứu lửa gần”, trong khi đó ICJ vẫn có thời gian để tiếp tục điều tra sau đó.
Nếu ICJ chấp nhận áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời, nó đồng nghĩa với một tuyên bố cho rằng hành vi xâm lược của Kremlin là không có căn cứ pháp lý. Đây là một kỹ thuật kiện tụng rất khôn ngoan từ Kyiv.
Vào ngày 16/3/2022, Tòa án Công lý Quốc tế chính thức ban hành lệnh (order) giải quyết câu hỏi thẩm quyền và cân nhắc các yêu cầu về biện pháp khẩn cấp tạm thời mà Ukraine đề ra đối với hành vi xâm lược của quân đội Nga (“Lệnh”) [2].
Với Lệnh này, Tòa án quyền lực nhất thế giới nói gì?
1. Thẩm quyền áp dụng biện pháp khẩn cấp của ICJ?
Một trong những vấn đề đầu tiên ICJ cần phải giải quyết là những phản đối từ phía Nga về thẩm quyền áp dụng biện pháp khẩn cấp của ICJ trong vụ việc này, dù cả Nga và Ukraine đều là thành viên của Công ước Quốc tế về Phòng chống và Trừng phạt Tội ác Diệt Chủng (Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, thường được gọi ngắn là Convention on Genocide – “Công ước”).
Cụ thể, Nga cho rằng phạm vi điều chỉnh của Công ước không bao hàm vấn đề sử dụng vũ lực quân sự giữa các quốc gia. Và dù nếu có đi chăng nữa, thì những phát biểu của Putin hay các đại diện Nga trên chính trường quốc tế chỉ là phát biểu chung, không có giá trị pháp lý chuẩn xác.
Họ cho rằng nền tảng pháp lý quốc tế thực tế cho hành vi của Nga ghi nhận tại Điều 51 của Hiến chương Liên Hiệp Quốc (tức nói về quyền “tự vệ”) cũng như tập quán pháp quốc tế, nhưng đại diện của Nga không giải thích rõ tập quán về vấn đề gì (xem thêm ở các đoạn 31 – 32 trong Lệnh).
Lập luận của phía Nga không được ICJ chấp nhận.
ICJ ghi nhận rằng từ năm 2014, các cơ quan công tố của nhà nước Nga (như Investigative Committee of the Russian Federation) đã nhiều lần tiến hành thủ tục tố tụng khởi tố những thành viên cấp cao của chính phủ Ukraine vì lý do được ghi nhận trực tiếp là thực hiện hành vi diệt chủng, đề cập rõ đến những “vi phạm Công ước về Diệt chủng 1948”.
Ngoài ra, trong hàng loạt những công báo, phát biểu chính thức của nguyên thủ quốc gia Nga (tức Putin), của Bộ trưởng Bộ Ngoại giao lẫn đại diện Nga trước Liên Hiệp Quốc, việc “cứu người dân Donbass cũng như miền Đông Ukraine” khỏi hành vi diệt chủng của chính quyền Kyiv được lặp đi lặp lại rất nhiều lần, tạo nền tảng lý luận quan trọng nhất về cuộc chiến tranh trước công chúng Nga và dư luận quốc tế.
ICJ cho rằng chúng đều là những cơ quan chính thức nằm trong bộ máy nhà nước, có tính thẩm quyền và tính đại diện cao nhất (và chính thức nhất) của một quốc gia. Vì vậy, đây nên được xem là những diễn giải, mô tả và mong muốn áp dụng Công ước của phía Nga, thuộc phạm vi điều chỉnh của Công ước, chứ không thể được xem là những lời nói bâng quơ, không có tính pháp lý (xem thêm đoạn 45).
Trên cơ sở này, Tòa cho rằng họ có thẩm quyền khẩn cấp theo Công ước để ra phán quyết về hành động của Nga.
2. Một số lập luận đáng chú ý của ICJ
Một cách cẩn trọng, tại Đoạn 43, ICJ ghi nhận rằng ở những bước hiện tại của tiến trình tố tụng, tòa chưa có trách nhiệm phải điều tra những vấn đề “nội dung” (merit of the case) của cáo buộc diệt chủng nhắm đến chính quyền Ukraine. Đây là câu hỏi lớn nhất của bản án, nhưng sẽ được đánh giá và đưa ra trong phán quyết cuối cùng. Với Lệnh này, ICJ sẽ chỉ xem xét yêu cầu của Ukraine rằng tranh chấp và các biện pháp khẩn cấp tạm thời có phải thuộc đối tượng điều chỉnh và diễn giải của Công ước về Diệt chủng hay không.
Cũng cần lưu ý là ICJ không đưa ra khẳng định nào về thẩm quyền trực tiếp giải quyết tranh chấp (jurisdiction question) (Đoạn 85).
Như vậy, chúng ta cần nhớ rằng tiến trình tố tụng chỉ mới bắt đầu. Và hành trình sẽ còn rất dài ở phía sau.
Tuy nhiên, điều này không ngăn cản ICJ đưa ra những lập luận quan trọng để cho thấy những vi phạm pháp lý của Nga tính đến thời điểm này.
Có hai vấn đề lớn được ICJ chỉ ra:
Một là, ngay cả trong trường hợp hành vi diệt chủng có đang diễn ra ở một quốc gia khác, các quốc gia thành viên của Công ước chỉ có thể áp dụng các biện pháp được cho phép trong Công ước, phù hợp với nguyên tắc cơ bản của pháp luật quốc tế như tôn trọng chủ quyền quốc gia, sự toàn vẹn lãnh thổ của quốc gia, cũng như yêu cầu về vấn đề không sử dụng vũ lực để giải quyết xung đột trong quan hệ quốc tế.
Hai là, với đoạn 59, ICJ khẳng định phía Nga vẫn không cung cấp bất kỳ bằng chứng nào để cho tòa thấy chính quyền Ukraine có thực hiện hành vi diệt chủng.
Vì những lý do này, ICJ kết luận rằng chính phủ Ukraine có quyền không bị Nga tấn công quân sự, một quyền được bảo vệ trong Công ước về Diệt chủng.
3. Các biện pháp khẩn cấp tạm thời được áp dụng
Như chúng ta đã bàn trong bài viết trước, Ukraine đưa ra bốn biện pháp khẩn cấp tạm thời nhờ ICJ áp dụng. Trong Lệnh cuối cùng, ICJ chấp nhận áp dụng hai biện pháp mà Ukraine đề nghị, và là hai đề xuất quan trọng nhất.
Trong đó:
(1) Nga phải chấm dứt mọi hoạt động quân sự trên lãnh thổ Ukraine;
(2) Nga phải bảo đảm rằng tất cả những lực lượng quân sự, dù chính quy hay không chính quy, dù trực tiếp hay gián tiếp được Nga ủng hộ, phải dừng mọi hoạt động quân sự, tương tự như quân đội Nga ở biện pháp thứ nhất.
Như vậy, đây là chiến thắng gần như tuyệt đối của chính quyền Kyiv, bởi họ thành công trong việc khẳng định rằng Nga không hề có bất cứ nền tảng pháp lý quốc tế nào để thực hiện hành vi quân sự của mình, dù cho câu chuyện về các cáo buộc diệt chủng sẽ còn tiếp tục được xem xét.
***
Theo nhiều chuyên gia, như Giáo sư Luật Quốc tế Marko Milanovic, Đại học Nottingham, đây là một chiến thắng gần như tuyệt đối của Ukraine [3].
Không chỉ đạt được điều họ cần là khẳng định hành vi của Nga vi phạm pháp luật quốc tế, chính quyền Kyiv còn cho quốc tế thấy rõ Nga khinh thường và không tôn trọng pháp luật và các định chế quốc tế ra sao, dù họ được trao cơ hội để đưa ra các bằng chứng của mình liên quan đến những cáo buộc diệt chủng mà Nga nhắm đến chính quyền Ukraine.
Lệnh của Tòa án Công lý Quốc tế được 13 trong tổng số 15 thẩm phán bỏ phiếu chấp thuận thông qua. Hai thẩm phán bỏ phiếu phản đối là đại diện từ Nga và Trung Quốc [4].
Chú thích
1. Bùi Công Trực. (2022, March 9). Ukraine kiện Nga: Những điều cần biết. Luật Khoa Tạp Chí. https://www.luatkhoa.org/2022/03/ukraine-kien-nga-nhung-dieu-can-biet/
2. ICJ, ALLEGATIONS OF GENOCIDE UNDER THE CONVENTION ON THE PREVENTION AND PUNISHMENT OF THE CRIME OF GENOCIDE (UKRAINE v. RUSSIAN FEDERATION). https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/182/182-20220316-ORD-01-00-EN.pdf?fbclid=IwAR3VscBtGAZ-MDlXNo3BwM-mcJPqr6JaL1b3-XTjRIy_JsmeA-8IvYAy_0A
3. ICJ Indicates Provisional Measures Against Russia, in a Near Total Win for Ukraine; Russia Expelled from the Council of Europe. (2022, March 16). EJIL: Talk! https://www.ejiltalk.org/icj-indicates-provisional-measures-against-russia-in-a-near-total-win-for-ukraine-russia-expelled-from-the-council-of-europe/
4. Noack, R. (2022, March 16). U.N. court orders Russia to halt its invasion of Ukraine, in a largely symbolic ruling. Washington Post. https://www.washingtonpost.com/world/2022/03/16/icj-ukraine-russia-genocide/
B.C.T.
Nguồn: luatkhoa.org