Hoàng Tuấn Công
Ảnh: GS.TSKH. TRẦN NGỌC THÊM (Nguồn báo Lao Động)
Nêu lý do “cần chấm dứt sử dụng khái niệm “trồng người” để khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo”, GS. Trần Ngọc Thêm cho rằng, chữ “trồng” trong “trồng người” mang ý nghĩa áp đặt của giáo dục thời phong kiến, “con người được coi như cái cây”.
Cụ thể, sau khi trích dẫn lời Quản Trọng: “Kế một năm chi bằng trồng lúa, kế mười năm chi bằng trồng cây, kế trọn đời chi bằng trồng người. Trồng một gặt một ấy là lúa. Trồng một gặt mười ấy là cây. Trồng một gặt trăm ấy là người”, GS. Trần Ngọc Thêm phê phán:
“Vào thời phong kiến xưa thì cả Trung Quốc lẫn Việt Nam đều coi con người là đối tượng cần được giáo hoá; con người được coi như cái cây, hoàn toàn lệ thuộc vào môi trường một cách thụ động: Trồng ở đất này thì cho trái ngọt nhưng trồng sang đất khác có thể lại cho trái chua”.
Đồng thời GS. Trần Ngọc Thêm lý giải:
“Là một dân tộc làm nông nghiệp, khi gặp hình ảnh “trồng người” do Bác nói ra, ai cũng cảm thấy thân thiết gần gũi đến mức dễ dàng chấp nhận và say mê sử dụng nó một cách hoàn toàn tự nhiên.[…] Nhưng con người không phải là cái cây […] do đó, tôi cho rằng không có lí do để duy trì hình ảnh này.”(báo Lao Động – 26/11/2021)
Cũng như với câu “Tiên học lễ, hậu học văn”, ở đây tôi không bàn chuyện bỏ hay không bỏ, “chấm dứt” hay không “chấm dứt” sử dụng khái niệm “trồng người”. Chỉ xin trao đổi về cách GS. Trần Ngọc Thêm hiểu hai chữ “trồng người”, cũng như ý nghĩa câu nói “Thập niên thụ mộc, bách niên thụ nhân” của Quản Trọng:
1-“THỤ NHÂN” 樹人 (TRỒNG NGƯỜI):
Câu nói của Quản Trọng (nguyên văn chữ Hán): “一年之計, 莫如樹穀 ; 十年之計，莫如樹木; 終身之計，莫如樹人.”. Phiên âm: “Nhất niên chi kế, mạc như thụ cốc; thập niên chi kế, mạc như thụ mộc; chung thân chi kế, mạc như thụ nhân.”.
Ở đây, Quản Trọng đặt các sự vật hiện tượng bên cạnh nhau để tạo liên tưởng, so sánh với cấp độ tăng dần, đối lập nhau, vừa có tính chất cân xứng, tương đồng, lại vừa mang tính chất bất cân xứng, dị biệt. Mặc khác, ông đã chơi chữ “thụ” 樹 trong “thụ cốc” 樹穀, “thụ mộc” 樹木, với “thụ” 樹 trong “thụ nhân” 樹人. Cùng là chữ “thụ” 樹, nhưng “thụ” trong “thụ cốc” 樹穀, “thụ mộc” 樹木 có nghĩa là TRỒNG TRỌT, còn “thụ” 樹 trong “thụ nhân” 樹人 lại có nghĩa là BỒI DƯỠNG, DẠY DỖ:
– “Hán ngữ đại từ điển” giảng nghĩa 2 của “thụ” là “trồng trọt”, “vun xới” (chủng thực; tài chủng – 種植;栽種); giảng nghĩa thứ 3 của “thụ” là “bồi dưỡng, dạy dỗ” (bồi dưỡng, tạo tựu – 培養, 造就), đồng thời hướng dẫn xem hai chữ “thụ nhân” 樹人.
– Mục “thụ nhân” 樹人, từ điển này giảng là “giáo dục, đào tạo nhân tài” (bồi dưỡng tạo tựu nhân tài – 培養造就人材), rồi trích câu nói của Quản Trọng “… chung thân chi kế, mạc như thụ nhân”, làm ví dụ.
Như vậy, khái niệm “trồng người” ở đây được đối dịch từ hai chữ “thụ nhân”. Và hai chữ “thụ nhân” có thể dịch vừa sát vừa rõ nghĩa là “giáo dục, đào tạo nhân tài”, “bồi dưỡng nhân tài” (Từ điển của Nguyễn Quốc Hùng dịch là “nuôi dưỡng nhân tài”). Theo đây, lời của Quản Trọng có thể được diễn đạt là: “Kế một năm chi bằng trồng lúa, kế mười năm chi bằng trồng cây, kế trọn đời chi bằng ĐÀO TẠO/BỒI DƯỠNG NHÂN TÀI…”.
Tuy nhiên, thành ngữ tục ngữ hay khẩu hiệu muốn truyền bá, lưu hành rộng rãi, tất phải ngắn gọn súc tích. Thế nên, lời Quản Trọng về sau được cô đọng thành: “Thập niên thụ mộc, bách niên thụ nhân”. Việc đối dịch “bách niên thụ nhân” thành “trăm năm trồng người”, giữ lại cách chơi chữ trong nguyên văn chữ Hán, lại đảm bảo ngắn gọn. Và “trồng người” không chỉ được hiểu theo nghĩa hẹp “đào tạo nhân tài”, mà là sự nghiệp giáo dục đào tạo trong nhà trường nói chung.
2- TRỒNG CÂY – TRỒNG NGƯỜI:
Vì sao Quản Trọng liên tưởng việc trồng cây với giáo dục con người? Ấy là bởi sự vun xới, chăm sóc bảo vệ sớm hôm, từ lúc cây còn là cái mầm bé tí ti, cho đến khi thu hoạch là cả một quá trình công phu vất vả sớm hôm, chẳng khác nào việc dạy dỗ, đào tạo nuôi nấng một con người từ bé đến lúc thành tài.
Mặt khác, “thụ cốc” (trồng lúa) được Quản Trọng so sánh với “thụ mộc” (trồng cây); rồi “thụ cốc”, “thụ mộc”, lại được đặt cạnh “thụ nhân” (trồng người), mục đích để so sánh các loại “thụ” (trồng) và “hoạch” (gặt hái thành quả) khác biệt nhau đến mức nào.
Với trồng lúa, phương thức canh tác không phù hợp thì sẽ thất bát. Nhưng thất bát hay bội thu, thì cũng chỉ sau một vài vụ là có thể rút kinh nghiệm. Với trồng cây thì sự tổn thất về thời gian, tiền bạc sẽ lớn hơn trồng lúa rất nhiều. Ấy vậy nhưng trồng lúa, trồng cây cũng không bằng trồng người. Giáo dục con người, bồi dưỡng nhân tài là kế chung thân (một đời), bách niên (lâu dài). Nếu giáo dục đúng thì lợi ích sẽ gấp trăm gấp bội lần. Nhưng nếu phương pháp sai lầm, thất bại thì cũng di hại đến nhiều đời.
3- “TRÁI NGỌT”–“TRÁI CHUA”:
Chuyện “ở đất này thì cho trái ngọt nhưng trồng sang đất khác có thể lại cho trái chua” trong trồng cây – trồng người cũng không phải do “phong kiến” coi con người “như cái cây, hoàn toàn lệ thuộc vào môi trường một cách thụ động” như GS. Trần Ngọc Thêm suy diễn rồi quy kết.
Ở thời nào, với bất cứ nền giáo dục nào, môi trường giáo dục cũng ảnh hưởng, thậm chí là quyết định đến tài năng nhân cách của con người. Một học sinh có năng khiếu âm nhạc ở đất nước này có khi chỉ là nhạc công đám cưới, nhưng nếu được đào tạo bởi một quốc gia khác thì lại trở thành thiên tài âm nhạc. Đó là một thực tế.
Để cây “trái chua” thành “trái ngọt”, người ta cải tạo thổ nhưỡng, thay đổi phương thức canh tác, cũng như để đào tạo bồi dưỡng con người, phải chú ý đến môi trường, phương pháp giáo dục vậy.
Những điểm tương đồng và dị biệt giữa trồng lúa – trồng cây – trồng người cho thấy triết lý giáo dục của Quản Trọng rất sâu sắc, tiến bộ.
4- KẾT LUẬN:
– Thông điệp cốt lõi trong lời nói của Quản Trọng là: 1.Giáo dục, đào tạo nhân tài là kế sách quan trọng và lâu dài; 2.Đầu tư cho giáo dục tuy lâu dài, khó khăn nhưng lợi ích thu được thì vô cùng to lớn.
– Hai chữ “thụ nhân” 樹人 (trồng người) không liên quan “khái niệm hội tụ ở mức độ rất đậm đặc tính thụ động của người Việt Nam”; không hề nói lên cái ý chế độ phong kiến coi con người “như cái cây, hoàn toàn lệ thuộc vào môi trường một cách thụ động” như cách hiểu của GS. Trần Ngọc Thêm. Việc GS. TSKH. Trần Ngọc Thêm hiểu về hai chữ “thụ nhân” – trồng người méo mó, hoàn toàn suy diễn, nông cạn.
H.T.C.
Nguồn: FB Hoàng Tuấn Công