Mai An Nguyễn Anh Tuấn
Ảnh: Tượng đài công nông binh Ngã ba Bến Thủy. vi.wikipedia.org
Trong những ngày đỉnh điểm “sắt máu” của thời kỳ “sắt máu” này, tình cờ tôi giở mấy trang sách cũ của “Tuyển tập Hoài Thanh, tập II” (Nxb Văn học, HN, 1982), và vớ phải ngay trang có những dòng sau:
“Trở về Thủ đô mới trên một năm là có người đã viết trong Giai phẩm mùa xuân:
Những con người của chúng ta
Đang lờ mờ xuất hiện
Le lói hy vọng…
Những con người nào vậy? Chắc chắn không phải là những con người như Lê Văn Thọ, Phan Đình Giót, Ngô Gia Khảm, Nguyễn Thị Chiên […] Không, những con người của Giai phẩm mùa xuân đúng là cái đám người cũ bị dồn vào một góc và đang ngoi đầu dậy. Những con người hư hỏng ấy trong bao lâu bị chính nghĩa dồn ép, nay có hoàn cảnh ngoi đầu dậy là chúng liền phá vỡ nước sơn CM mong manh. Chúng nó quật dậy với ý định trả thù, táo tợn hung hăng lại càng cho mình là dũng cảm”.
Tiếp sau đó, tác giả đã dùng “chùy thép” ngôn từ giáng không thương tiếc xuống tư cách, nhân thân của những người theo ông là “bọn phản nghịch”, là quân “mưu mô làm chính trị phản động”, bọn mang “nọc độc”, lũ “chuột dịch” “định kiếm chác một món to”… (tr.323, 324). Ở một bài khác, ông đã khẳng định như tòa án kết tội hùng hồn: “Bọn cầm đầu Nhân văn là một bọn phản cách mạng!” (tr.281).
Ở đây chúng tôi xin miễn bàn luận về những lời phán xét nghiêm khắc đầy quyền uy và “sắt máu” kia (tác giả viết vào những năm 1958 – 1960, sau này tập hợp in sách vào năm 1982), vì đã có rất nhiều bài viết nghiêm túc vạch ra sự thật, “chiêu tuyết” và trả lại công bằng cho những người bị gọi là Nhân văn, và cho cả phong trào Nhân văn Giai phẩm – tiêu biểu là các bài của nguyên Đại tá an ninh Thái Kế Toại (tức nhà văn Lê Hoài Nguyên – Xin xem trên trang: Vụ Nhân Văn – Giai Phẩm Từ Góc Nhìn…-1). Ta có thể mượn lời của ông khi viết về nhạc sĩ Tử Phác để nói về hầu hết các văn nghệ sĩ từng bị chụp mũ “Nhân Văn Giai Phẩm” thời ấy: “Trong tiến trình dân chủ hóa của đất nước, tên tuổi của nhạc sĩ Tử Phác không phai mờ cùng Phong trào Nhân Văn Giai Phẩm.” (Tử Phác một số phận bi thảm).
Chúng tôi chỉ xin dừng lại ở mấy câu thơ trên:
Những con người của chúng ta/ Đang lờ mờ xuất hiện/ Le lói hy vọng…
Dự cảm của một nhà thơ NVGP hồi ấy, ngờ đâu đã mang một nội dung hiện thực sâu sắc, và đã được chứng thực bằng sự thật đời sống suốt mấy chục năm qua!
Người viết những dòng này, hồi thi vào Điện ảnh, được Ban Giám khảo hỏi một câu: “Theo anh, nhân vật chính của văn học nghệ thuật thời đại ta là gì?” Với sự háo hức của người sắp bước vào nghề nghiệp mới mẻ hằng ao ước, hắn trả lời: “Thưa, nhân vật thời đại, theo một học giả người Bun, đó là người có trí tuệ của một nhà bác học, có trái tim của một chiến sĩ, và tâm hồn của một nhà thơ!” Cả Ban GK ngẩn ra giây lát, nhìn nhau, chắc tự hỏi không hiểu “con vẹt” mới này từ đâu ra, mà sao không thèm nhắc tới Nhân vật Công – Nông – Binh mà tất cả các giáo trình Đại học văn chương, nghệ thuật lúc đó coi là Thần tượng, là hạt nhân tri thức mỹ học XHCN?
Vâng, một thời kỳ dài, rất dài, “nhân vật anh hùng thời đại” (không phải theo kiểu của Lermontov) được hiểu là nhân vật thuộc tầng lớp Công – Nông – Binh, cốt lõi là “Tư tưởng văn nghệ ở Diên An” của Mao, được bao bọc, trang điểm bằng các lý thuyết văn học & mỹ học của Mác – Ăng-ghen – Lê Nin, M. Gorki, Timofeev, Jăng Phơ-rê-vin, Iu.B. Bô-rép, v.v. Công – Nông – Binh mang khát vọng & tư thế: “Mỗi con người lấp lánh một ngôi sao” như Tố Hữu định nghĩa và đòi hỏi, dù có cơ sở thực tế nhất định, song điều tai hại là đã mang trong nó mầm mống của sự kiêu ngạo, bất chấp quy luật khách quan Lịch sử, bất chấp nền tảng của Nhân văn, và nhất là nó sẽ đẻ ra tư tưởng thống trị Nhân dân khi sự phân liệt giàu nghèo ngày một rõ rệt của một xã hội tiêu thụ thắng thế!
Khi một viên chức cấp cao thuộc tầng lớp “quý tộc mới” đương sống giữa biệt thự và các tiện nghi hiện đại cao giọng lên án một lão nông Đảng viên nghèo bị gạt sang hàng ngũ thù địch, là “ác bá cường hào”, có thể hiểu rằng ông ta không giả dối đóng kịch chút nào, mà rất chân thực chân thành, bởi trong máu ông ta, từ lúc còn là học trò, đã nhiễm tư tưởng “Ngôi Sao”, tức là cái đặc quyền đặc lợi đương nhiên được hưởng đối với gia đình mình, với giai tầng của mình; do đã có công lớn trong Sự nghiệp đấu tranh giải phóng Dân tộc và Giai cấp nên có quyền được ban ơn hay trừng trị, và có quyền sai khiến luật pháp!
Nhân vật xả thân hy sinh cho Tổ quốc – Đồng bào giờ chỉ còn là hình ảnh trong các phim “cúng cụ” đắt tiền được trình chiếu trong các Đại lễ kỷ niệm, làm thứ trang trí sang trọng cho Chính thể, còn ngoài đời, Nhân vật lý tưởng dành cho thanh thiếu niên hiện nay dường chỉ là các nhân vật thành đạt xài ô tô BMW, LEXUS, CADIDAC, có lâu đài đồ đạc dát vàng mà một số quan chức đã phô phang hãnh diện và giới truyền thông quảng bá cổ vũ… Cạnh đó, sự yếu kém, thất bại của ngành Giáo Dục đang bị thương mại hóa cộng với cái quy định không văn bản gần như được pháp chế hóa: “Tất cả để cho Đảng và Nhà nước lo” đã làm tê liệt dần tinh thần sáng tạo, ý thức phản biện trong thanh thiếu niên, và đang tạo ra một tâm thế xã hội: “Quyền lực ở phía này, sự sợ hãi ở phía kia, luôn luôn là những cột trụ trên đó uy quyền phi lý được xây dựng” (Power on the one side, fear on the other, are always the buttresses on which irrational authority is built), như nhà tâm lý học người Đức Erich Fromm từng nói.
Những con người của chúng ta
Đang lờ mờ xuất hiện
Le lói hy vọng…
Vậy, “Những con người của chúng ta” đó hiện giờ là ai, và đang ở đâu? Sự “lờ mờ xuất hiện” của nó từ nửa thế kỷ trước làm cả xã hội “Le lói hy vọng”, phải chăng là những con người mang phẩm chất mà Phan Tây Hồ tiên sinh đã mong mỏi, với phương châm “tự lực khai hóa” và tư tưởng dân quyền, nhằm Khai dân trí, Chấn dân khí, Hậu dân sinh? Đó là những phẩm chất, mà vì thuộc chúng như một con vẹt nên người viết mấy dòng này xuýt bị “trượt vỏ chuối”, nhưng giờ đây lại thấy có ý nghĩa hơn bao giờ hết trong việc xây dựng Con Người mới, hình thành Nhân vật Thời đại: “Nhân vật thời đại, đó là người có trí tuệ của một nhà bác học, có trái tim của một chiến sĩ, và tâm hồn của một nhà thơ.”
Chỉ xin được bổ xung một điều: Trái tim chiến sĩ và Tâm hồn nhà thơ đó rất cần phải có tình yêu thương Đồng Bào làm điểm tựa, làm gốc rễ cho mọi hành động. Đó cũng là thứ quý giá, cần thiết để các nhà Nhân văn Việt Nam ngày trước đã phải “Le lói hy vọng…”
Và hôm nay, nhiều người như tôi cũng đang le lói hy vọng, giữa bao thất vọng bầm dập, về sự xuất hiện một kiểu Nhân vật đích thực của thời đại nhằm tiếp tục thực hiện ngày một hiệu quả các sự nghiệp ngổn ngang của Quốc gia, và để trở thành nguyên mẫu cho văn chương – nghệ thuật…
M.A.N.A.T.
Tác giả gửi BVN