Tâm sự với bạn già (tiếp theo)
Nguyễn Đình Cống
Tuần trước tôi có tâm sự về phương châm “Sống khỏe chết nhanh, Ít của để dành, Nhiều người thương tiếc”. Nay xin tâm sự tiếp vài điều.
Nên tránh áp đặt
Tuổi già thường vướng một nhược điểm là áp đặt con cháu. Người A áp đặt quan điểm của mình cho B là việc làm gây ảnh hưởng xấu đến các mối quan hệ, tuy vậy vẫn thường xẩy ra. Trong gia đình A là ông bà, cha mẹ, B là con cháu. Người ta áp đặt vì cho rằng quan điểm của họ là hay, là đúng, còn đối với B, họ cho rằng B không biết gì, hoặc nếu có quan điểm khác thì đó là dở, là sai. Hơn nữa A cho rằng việc bắt B làm theo ý mình là xuất phát từ lòng tốt, là lời dạy bảo chân thành.
Khi tìm hiểu sự giáo dục ở gia đình và nhà trường giữa A (cha mẹ, thầy cô) và B (con cháu, học trò) tôi nhận được ý kiến sau: “A dạy cho B những điều đúng”. Trong khái niệm “đúng” ở đây bao hàm cả tính chất hay, tốt. Nhiều người tưởng “A dạy cho B những điều đúng”, đó là chân lý, nhưng có lẽ đã nhận nhầm. Trong mệnh đề trên động từ DẠY và điều ĐÚNG có thể được hiểu theo các cách khác nhau. Dạy, nếu chỉ dừng ở “Bảo cho biết” thì mang tính HƯỚNG DẪN, còn nếu “Bắt phải công nhận” thì đó là ÁP ĐẶT. Dù sao thông thường DẠY có mang tính áp đặt, không nhiều thì ít. Còn điều ĐÚNG, là cho ai, đối với ai. Liệu một điều A cho là đúng thì đối với B có phù hợp không. Biết đâu A cho là hay, là tốt, nhưng không hợp với B thì sao. Vì vậy trong giáo dục tôi tán thành với phương châm sau: “A hướng dẫn để B tìm học những điều đúng”.
Một điều mà A cho là đúng, hay, tốt thường là do bản thân rút ra từ trong cuộc sống, đã chiêm nghiệm. Đặc biệt là những A đã có thành công ít nhiều trong cuộc đời, đã từng được nhận xét là giỏi, là khôn, họ thường có xu hướng bảo thủ, cho rằng cách làm của họ thường đúng hơn, hay hơn người khác. Nhưng khổ thay cuộc sống biến đổi, tâm lý và hoàn cảnh mỗi người khác nhau. Mình thấy hay thì cứ phổ biến cho người ta, có thể vận động người ta, nhưng không bao giờ nên áp đặt người ngoài. Trường hợp B làm việc theo sự chỉ huy của A lại là chuyện khác. Lúc này A có thể ra lệnh cho B làm theo ý mình và phải chịu trách nhiệm về mệnh lệnh đó. Còn B phải cân nhắc các hậu quả của việc làm theo hay không.
Xin kể 2 câu chuyện. Chuyện 1- Gia đình tứ đại đồng đường, con cháu sống quây quần. Ông bà, cha mẹ hãnh diện, tự hào vì vẫn giữ được không khí hòa thuận, kính trên nhường dưới. Mỗi ngày bữa ăn sáng và ăn tối toàn gia đình sum họp, quây quần. Con cháu muốn đi đâu, làm gì đều phải xin phép. Mỗi mệnh lệnh, mỗi ý muốn do ông bà phát ra con cháu phải răm rắp thi hành. Tuy thế đó chỉ là cái vỏ hòa thuận bên ngoài. Bên trong chứa đầy mâu thuẫn mà các cụ không biết, các cụ vẫn cứ tưởng các cháu ngoan ngoãn. Ngờ đâu các cháu, đặc biệt là cháu dâu thấy cuộc sống không khác gì trại tù, chỉ mong sớm được giải phóng, dọn nhà đi nơi khác, để được tự do thể hiện, được sắp xếp cuộc sống theo ý mình.
Chuyện 2- Ông bạn tôi có 2 con trai cách nhau 8 tuổi. Ông đã khảo sát, rút kinh nghiệm dạy con của một số gia đình để vận dụng cho mình. Với thằng đầu ông áp dụng phương pháp giáo dục cứng rắn, áp đặt và theo ý ông là rất thành công. Ông rất tự tin, đem phương pháp đó áp dụng cho thằng thứ 2 thì thất bại, gặp phải sự chống đối, ban đầu còn ngấm ngầm, sau bùng nổ đến mức làm ông nổi khùng, cho là thằng con mất dạy, bất hiếu, đồ vô dụng. Thế rồi không may, ông bị bệnh nặng, qua đời. Từ đó thằng con thứ hai, nay đã lớn, được tự do phát triển theo khả năng, trở nên người thành đạt.
Thực ra sự áp đặt cũng có lúc thành công khi mà A đã có suy nghĩ chu đáo và B là người bản lĩnh kém, quen sống dựa dẫm. Khi gặp phải B có trí tuệ và bản lĩnh cao, có tính cách cứng cỏi, sẽ rất khó áp đặt, nếu cố tình sẽ gây nên xung đột, nhiều khi dẫn tới đổ vỡ. Sẽ nguy hiểm hơn khi tự A cũng chưa khẳng định được điều hay, điều tốt mà chỉ nói lại theo ý người khác, làm theo người khác.
Dù là trong gia đình hay ngoài xã hội, sự áp đặt về nhận thức, về tư tưởng làm hủy hoại tự do, làm cản trở tiến bộ. Mà khổ thay, một số bậc cao tuổi lại hay áp đặt kinh nghiệm của mình cho con cháu. Khi áp đặt thành công thì tự hào, phấn khởi. Khi áp đặt bị chống đối thì tức giận, làm huyết áp tăng lên và tạo ra sự bất hòa trong gia đình.
Xin đề cao việc hướng dẫn, giảm bớt đến loại bỏ mọi sự áp đặt. Đó mới là quan hệ tốt đẹp giữa các thế hệ.
Sống vui
Phương châm sống vui đối với các cụ rất quan trọng. Sống vui làm quên tuổi già, quên bệnh tật, quên mọi lo nghĩ tầm thường để đạt tới sự thanh thản của tâm hồn, làm tăng tuổi thọ. Để sống vui trước hết phải làm người tử tế. Truyền hình VTV1, lúc ngoài 18 giờ 45 hàng ngày có chương trình “Việc tử tế”, biểu dương những tấm gương đẹp. Đó là những điển hình. Không ai đòi hỏi các cụ làm việc tử tế theo các điển hình đó, mà chỉ cần là người tử tế một cách bình thường. Dân gian dùng cụm từ “sống biết điều” để chỉ người tử tế. Khổng Tử căn dặn trong 8 chữ “kỷ sở bất dục vật thi ư nhân” (điều ta không muốn chớ làm cho người).
Để làm người tử tế một cách bình thường không có gì khó, không cần cố gắng quá sức. Chỉ cần từ bỏ một vài thói xấu như sự áp đặt, tính tham lam, ích kỷ, từ bỏ những ý nghĩ và việc làm ích mình hoặc ích cho con cháu mình mà hại đến người hoặc con cháu người, không tranh giành phần hơn thua, bỏ hết mọi hận thù, đố kỵ. Đối với mọi người thì thương yêu, tôn trọng, có lòng độ lượng, bao dung, xem con cháu người cũng như con cháu mình. Khi có bất đồng với bất kỳ ai về vấn đề gì thì không che giấu mà công khai tìm cách giải quyết trên cơ sở tôn trọng nhau, lắng nghe người khác với thái độ thân thiện và bình tĩnh tìm xem trong các ý kiến của họ có ý nào đúng, liệu trong các ý của mình có cái gì sai không. Để làm người tử tế, một trong những cách có hiệu quả trong quan hệ với mọi người là “Phương pháp thế vai”. Đó là khi có mâu thuẩn hoặc bất đồng với ai đó thì tưởng tượng biến mình thành người ấy, ở vào vị trí, hoàn cảnh của người ấy để hiểu người ta.
Để sống vui còn cần tránh xa những nỗi buồn, những khó chịu do mình tự gây ra hoặc những phản ứng bất lợi đối với tác động từ bên ngoài mà chủ yếu là của con cháu. Khi có một tác động từ bên ngoài, ta thường có phản ứng trở lại. Phản ứng đó là dương tính hay âm tính, là tích cực hay tiêu cực là do ta tự do lựa chọn. Thí dụ đứa cháu đang chơi, làm vỡ cái ấm chè. Bạn có thể có các phản ứng sau: 1-Bạn cười và nói: Thôi, thằng cu vô ý làm vỡ cái ấm của ông rồi; 2- Bạn quá tiếc cái ấm, mắng cháu là đồ này, đồ nọ; 3- Bạn tức giận, đánh cháu và đuổi nó đi.
Ta chọn phản ứng nào thường là lập tức mà ít khi trải qua suy nghĩ. Tuy vậy nó phản ảnh tính cách của ta, tâm trạng của ta. Một người xem tình cảm trọng hơn của cải, hàng ngày vẫn thực hiện lòng tốt và sự bao dung sẽ lập tức chọn phản ứng 1 mà không suy nghĩ gì cả. Ngược lại người khó tính, thường hay cau có sẽ lập tức có phản ứng 2 hoặc 3. Vậy càng già nên trở thành người dễ tính mà cố tránh việc trở thành người khó tính. Việc dễ tính với người này và khó tính đối với người kia còn do thành kiến “yêu nên tốt, ghét nên xấu”. Tôi đã từng khó khăn lắm mới hòa giải được những vụ xich mích giữa những người trong một số gia đình chỉ vì hiểu nhầm một việc làm, một câu nói mà gốc gác của sự hiểu nhầm là do thiếu tình yêu thương chân thành.
Xin kể câu chuyện. Tôi sang chơi nhà hàng xóm ở quê. Bà chủ tiếp tôi với tâm trạng nặng nề. Hỏi ra được biết bà đang tức giận con dâu khi bà ra vườn định chăm sóc luống rau thì: “bị con dâu đuổi vào, không cho làm”. Hỏi ra thì chỉ là sự hiểu nhầm. Cô con dâu không hiểu, đối với bà được làm việc là một niềm vui chứ không phải là sự cực nhọc. Vì lòng tốt không phù hợp mà cô cắt mất nguồn vui của bà. Ngược lại cô cũng không vừa lòng khi bà hay kể chuyện cho hàng xóm những việc bà đã làm, mà hình như nếu bà không làm thì cô con dâu không làm được, việc đó làm mất uy tín cô. Hàng ngày bà hay xét nét cô. Giữa hai mẹ con không có lòng yêu thương chân thành, Tôi hình dung việc không cho bà chăm sóc rau, nếu do con gái yêu của bà chủ trương thì phản ứng của bà sẽ khác.
N.Đ.C.
Tác giả gửi BVN.