Nguyễn Thị Hậu
“Nhà thờ không phải là một công trình nghệ thuật vị nghệ thuật, được xây dựng chỉ để mọi người chiêm ngưỡng, mà trước tiên là ngôi nhà của cộng đồng ở một địa phương có một lịch sử nhất định, và sự gắn bó giữa cộng đồng giáo xứ với ngôi nhà của chính mình, là cái hồn của loại kiến trúc được gọi là nhà thờ, ngôi nhà đã từng chứng kiến, ghi nhận – và còn hơn cả chứng kiến và ghi nhận – những buồn, vui, hy vọng, trông chờ kèm theo mỗi khoảnh khắc của cuộc sống, của cộng đồng và của từng tín hữu khi chào đời, lớn lên, trưởng thành và cả sau khi đã nhắm mắt xuôi tay… Nhà thờ là phần không nhỏ của ký ức nơi mỗi tín hữu Công giáo” (Trần Thái Hiệp, Kiến trúc thánh đường ngày nay, Báo Công giáo và dân tộc số 829).
Chính vì vậy, chính quyền, các nhà đầu tư, nhà quy hoạch cần có sự hiểu biết và tôn trọng vấn đề này trong mọi quy hoạch kinh tế – xã hội. Các công trình như Nhà thờ, Dòng tu, Chùa chiền cần đưa vào khu vực chỉnh trang cho phù hợp với quy hoạch chung, không nhất thiết phải giải tỏa, đặc biệt là những công trình có lịch sử lâu đời đã được ghi chép lại. Một con đường, một hàng cây, một ngôi nhà cổ… có thể không sánh bằng một trung tâm thương mại hoành tráng nhưng trung tâm thương mại không tồn tại chỗ này có thể xuất hiện chỗ khác, còn ký ức thì không phải nơi đâu cũng lưu giữ”.
Nguyễn Thị Hậu
“NGƯỜI TA đang VÔ/cố TÌNH hạ thấp/bôi nhọ Lịch sử, khi đưa Cây Rơm, cầu ao, nhà Ngang/nhà bếp… vào di sản Thế giới Hoàng thành Thăng Long. Trong khi HOÀNG GIA/Royal-Dynasty VỚI THẾ GIỚI luôn là 1 GIÁ TRỊ của 1 Quốc gia/Dân tộc. Đến thế kỷ thứ 21 rồi mà vẫn còn Não trạng coi đó là Của giai cấp Thống trị, cần Phá bỏ.
Các Di sản đó cần/Phải được coi là Tinh Hoa!”
Theo thông tin trên website của UBND Quận 2, trong Khu đô thị mới Thủ Thiêm đã có 22 cơ sở tôn giáo, thờ tự, tín ngưỡng đồng thuận di dời, bàn giao mặt bằng (trong đó có 10 chùa), tất cả đã xây dựng lại nơi thờ tự mới tại các phường trên địa bàn quận 2. LTS. Nhà thờ Thủ Thiêm, Hội dòng Mến Thánh giá Thủ Thiêm là những công trình tôn giáo hình thành trên vùng đất Thủ Thiêm (nay thuộc địa bàn quận 2) từ giữa thế kỷ XIX. Qua hàng trăm năm hình thành và phát triển, hai công trình tôn giáo này đang đứng trước nguy cơ phải nhường chỗ cho khu đô thị mới Thủ Thiêm.
Hiện nay, còn khoảng 6,8ha đất chưa giải phóng mặt bằng trong đó có ba cơ sở tôn giáo (Nhà thờ Thủ Thiêm, Nhà nguyện Thánh Tâm và Hội dòng Mến Thánh giá Thủ Thiêm). Các ngành, các cấp thành phố và quận 2 đang tiếp tục hiệp thương, vận động nhằm thực hiện chủ trương di dời. Người Đô thị giới thiệu cùng bạn đọc một số bài viết và ý kiến của các chuyên gia, phân tích những giá trị lịch sử và pháp lý, cũng như vai trò của các công trình tôn giáo trong đời sống tâm linh con người.
Từ đô thị đến thôn quê, ở đâu các công trình tôn giáo tín ngưỡng như đình, chùa, đền, miếu hay hội quán, nhà thờ, tu viện… đều là trung tâm sinh hoạt tinh thần của cộng đồng. Đó còn là nơi tổ chức những hoạt động công ích như từ thiện, nuôi dưỡng người bệnh tật, người già và trẻ mồ côi…
Đặc biệt trong khu vực của Nhà thờ hay Tu viện đều có trường học, vừa dạy theo chương trình giáo dục chung vừa giảng dạy giáo lý cho con em giáo dân. Do đó, cộng đồng dân cư ở đâu cũng gắn bó với các cơ sở tôn giáo tín ngưỡng. Hình ảnh kiến trúc tôn giáo trở thành biểu tượng của quê hương bản quán như mái đình, tháp chuông cũng như dòng sông, bến nước… Nhiều công trình tôn giáo trở thành niềm tự hào của cộng đồng do tuổi đời lâu năm và những giá trị kiến trúc nghệ thuật.
Điểm nhấn cảnh quan
Sài Gòn là một đô thị đa dạng về văn hóa, trong đó những kiến trúc kiểu phương Tây gồm công sở, biệt thự, công trình công cộng và nhất là công trình Công giáo như Nhà thờ, Tu viện, trường học… đã trở thành những điểm nhấn trong cảnh quan đô thị từ khu trung tâm đến vùng ven và ngoại ô. Dù nhiều cơ sở tôn giáo được thiết kế và chỉ đạo do kiến trúc sư phương Tây, nhưng được xây dựng từ chính công sức và tiền của của cộng đồng người Việt sinh sống trong từng Giáo xứ, thậm chí có công trình phải xây dựng qua nhiều thế hệ.
Riêng về Công giáo, trải qua nhiều thăng trầm, đổi tên, tách ra rồi lại sáp nhập, hiện nay Tổng Giáo phận Sài Gòn có 23 Giáo họ thành lập trên 100 năm: Chợ Quán – 1723, Chí Hòa – 1771, Thánh Gẫm (Gò Công – 1848), Xóm Chiếu – 1856, Chợ Đũi (Huyện Sĩ) và Thủ Thiêm – 1859, Tân Định – 1861, Cầu Kho và Bà Điểm – 1863, Phanxico (Cha Tam) – 1865, Chợ Cầu – 1869, Vĩnh Hội – 1875, Thủ Đức – 1879, Tân Quy và Tắc Rỗi – 1880, Bình Chánh – 1884, Thị Nghè và Gò Vấp – 1888, Long Đại – 1990 và Hạnh Thông Tây – 1910 (Hội đồng Giám mục Việt Nam (2010), Dấu ấn 350 năm Giáo hội Công giáo Việt Nam – NXB Phương Đông). Cùng với sự hình thành các Giáo xứ là những công trình kiến trúc nhà thờ, tu viện… qua hơn một thế kỷ đã trở thành một bộ phận quan trọng của di sản đô thị Sài Gòn – TP.HCM.
Nhà thờ Thủ Thiêm nhìn từ trên cao. Ảnh: TL
Theo một số tài liệu lịch sử thì “từ những vùng lân cận các nữ tu chạy loạn tụ họp lại, thành lập cộng đồng nữ tu dòng Mến Thánh giá tại Thủ Thiêm vào năm 1840”. Thủ Thiêm là một vùng quê ven sông Sài Gòn. Theo người dân địa phương, ban đầu nơi này được gọi là Thổ Thêm do vùng đất bồi mỗi ngày một cao thêm nhờ sông Sài Gòn. Dần dần người ta đổi thành Thủ Thiêm, đồng âm đầu với những vùng lân cận như Thủ Dầu Một, Thủ Đức còn từ Thêm thì đọc trại ra là Thiêm. Giáo họ Thủ Thiêm ra đời vào giữa thế kỷ XIX, lúc này nơi đây vẫn là một vùng hoang vu với rừng cây ngập mặn, “sấu gầm cọp um”, dân cư thưa thớt.
Sau khi Pháp chiếm thành Gia Định, Giáo dân ở các nơi trong vùng Gia Định, Biên Hòa… lại kéo đến Thủ Thiêm sinh sống. Làng quê hình thành, dần dần có đình, chùa, có nhà thờ… Cho đến nửa cuối thế kỷ XX, tuy chỉ cách trung tâm thành phố một “con đò Thủ Thiêm” nhưng giữa hai bên là một khoảng cách quá xa về đời sống vật chất.
Hơn mười năm nay bán đảo Thủ Thiêm được biết đến như một đô thị hiện đại tương lai của TP.HCM. Nhờ vị trí độc đáo ở đối diện và chỉ cách khu vực lõi trung tâm lịch sử quận 1 một đoạn ngắn của sông Sài Gòn, bán đảo này được chọn là trung tâm hành chính – tài chính mới, nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển của một thành phố 10 triệu dân cùng lượng lớn người vãng lai. Vì vậy các dự án giao thông, hạ tầng, trung tâm thương mại tài chính, trung tâm văn hóa như bảo tàng, nhà hát, sân vận động và vô số dự án chung cư, khu dân cư cao cấp… đã hình thành. Đi trước các dự án này là quá trình đền bù giải tỏa những xóm làng lâu đời, ruộng vườn, trong đó có các công trình tôn giáo tín ngưỡng.
Biểu tượng nối liền quá khứ-hiện tại
Chưa biết tổng thể dân cư mới của đô thị Thủ Thiêm có nguồn gốc từ đâu, nhưng ở bất cứ cộng đồng nào, kể cả đô thị mới thì người dân cũng cần có nơi thờ tự để thực hiện quyền tự do tín ngưỡng của mình. Vì vậy, trong quy hoạch đô thị mới việc giải tỏa các công trình tôn giáo tín ngưỡng lâu đời là không thỏa đáng, vì ngoài chức năng phục vụ đời sống tinh thần của cộng đồng, những công trình đó luôn chứa đựng giá trị lịch sử – văn hóa. Cư dân Thủ Thiêm do bị giải tỏa mà phải đến sinh sống ở nơi khác thì chính những công trình văn hóa như đình, chùa, nhà thờ… ở nơi chốn cũ là biểu tượng nối liền quá khứ và hiện tại của họ. Thành phố mới không trở nên xa lạ đối với những người đã hy sinh nhà cửa, ruộng vườn và cả một phần cuộc đời của họ cho sự ra đời của thành phố mới. Đổi lại, việc gìn giữ một số công trình văn hóa lâu đời ở đô thị mới sẽ nuôi dưỡng được ký ức lịch sử của vùng đất này.
Nhà dòng Mến Thánh giá Thủ Thiêm. Ảnh: Quý Hòa
“Nhà thờ không phải là một công trình nghệ thuật vị nghệ thuật, được xây dựng chỉ để mọi người chiêm ngưỡng, mà trước tiên là ngôi nhà của cộng đồng ở một địa phương có một lịch sử nhất định, và sự gắn bó giữa cộng đồng Giáo xứ với ngôi nhà của chính mình, là cái hồn của loại kiến trúc được gọi là Nhà thờ, ngôi nhà đã từng chứng kiến, ghi nhận – và còn hơn cả chứng kiến và ghi nhận – những buồn, vui, hy vọng, trông chờ kèm theo mỗi khoảnh khắc của cuộc sống, của cộng đồng và của từng tín hữu khi chào đời, lớn lên, trưởng thành và cả sau khi đã nhắm mắt xuôi tay… Nhà thờ là phần không nhỏ của ký ức nơi mỗi tín hữu Công giáo” (Trần Thái Hiệp, Kiến trúc thánh đường ngày nay, Báo Công giáo và dân tộc số 829).
Chính vì vậy, chính quyền, các nhà đầu tư, nhà quy hoạch cần có sự hiểu biết và tôn trọng vấn đề này trong mọi quy hoạch kinh tế – xã hội. Các công trình như Nhà thờ, Dòng tu, Chùa chiền cần đưa vào khu vực chỉnh trang cho phù hợp với quy hoạch chung, không nhất thiết phải giải tỏa, đặc biệt là những công trình có lịch sử lâu đời đã được ghi chép lại. Một con đường, một hàng cây, một ngôi nhà cổ… có thể không sánh bằng một trung tâm thương mại hoành tráng nhưng trung tâm thương mại không tồn tại chỗ này có thể xuất hiện chỗ khác, còn ký ức thì không phải nơi đâu cũng lưu giữ.
Để phù hợp hơn với cảnh quan đô thị mới, việc bảo tồn, trùng tu nhà thờ, đình chùa cổ xưa đã bị hư hỏng hay xuống cấp là nhu cầu chính đáng và cấp thiết. Là những công trình kiến trúc có lịch sử lâu đời, có giá trị văn hóa tinh thần gắn bó với một vùng đất, nếu chính quyền có chính sách và phương pháp phù hợp thì cộng đồng nói chung và cộng đồng tôn giáo nói riêng sẽ chung tay góp công góp của, để mang lại cho thành phố mới vẻ đẹp từ chiều sâu lịch sử – văn hóa và nâng cao hơn giá trị kinh tế từ đó và nhờ đó.
TS. Nguyễn Thị Hậu – Phó tổng thư ký Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam; Tổng thư ký Hội Sử học TP.HCM
TP.HCM nên tổ chức lấy ý kiến nhân dân và chuyên gia 
Đối với những công trình kiến trúc hơn 150 năm tuổi, gắn bó với lịch sử di dân, lịch sử các dòng tu như Nhà thờ Thủ Thiêm, Hội dòng Mến Thánh giá Thủ Thiêm,… TP.HCM nên hết sức cân nhắc, tổ chức lấy ý kiến nhân dân, các chuyên gia về văn hóa, lịch sử, tôn giáo và kiến trúc để có quyết định đúng đắn, được dư luận đồng tình ủng hộ.
Nhân đây, tôi cũng đề nghị các vị chức sắc và tín đồ các tôn giáo sở hữu những công trình có giá trị lịch sử, kiến trúc độc đáo chủ động đề xuất với chính quyền và ủng hộ việc xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa đối với các công trình đó để có cơ sở pháp lý bảo tồn, phát huy giá trị của những di sản quý báu này.
GS-TS. Nguyễn Minh Thuyết (Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia; nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa – Giáo dục – Thanh niên – Thiếu niên – Nhi đồng của Quốc hội)