Ukraine, Nga và những bài học của Thế chiến thứ nhất
Cù Tuấn biên dịch phân tích chính trị của Foreign Affairs
Vào ngày 24 tháng 2 năm 2022, tiểu thuyết gia vĩ đại người Ukraine Andrey Kurkov và vợ của ông bị đánh thức trong nhà của họ ở Kiev vì tiếng tên lửa của Nga. Lúc đầu, Kurkov không thể tin những gì đang xảy ra. “Bạn phải làm quen về mặt tâm lý với ý tưởng rằng chiến tranh đã bắt đầu”, ông viết. Nhiều người quan sát cuộc xâm lược đã cảm thấy và tiếp tục cảm thấy cảm giác hoài nghi đó. Họ bối rối trước cuộc tấn công công khai và ồ ạt của Nga và ngạc nhiên trước sự kháng cự bền bỉ và thành công của Ukraine. Ai, trong những ngày đầu tiên của cuộc chiến khi quân Nga tiến lên, có thể dự đoán rằng hai bên sẽ vẫn đánh nhau hơn một năm sau đó? Với rất nhiều vũ khí và nguồn lực cũng như nhiều nhân lực hơn để sử dụng, có vẻ như một kết luận đã được đoán trước rằng Nga sẽ nghiền nát Ukraine và chiếm các thành phố chính của nó chỉ trong vài ngày.
Tuy nhiên, đã bước sang năm thứ hai, chiến tranh vẫn tiếp diễn, và theo một cách rất khác so với dự kiến. Nhiều người cho rằng một cuộc xâm lược Ukraine sẽ liên quan đến những bước tiến nhanh chóng và những trận chiến quyết định. Đã có một vài trận chiến trong số đó, bao gồm cuộc phản công kịch tính của Ukraine ở khu vực Kharkiv vào cuối mùa hè năm 2022. Nhưng đến đầu tháng 5, mặc dù có tin đồn về một cuộc tấn công lớn của Ukraine, cuộc chiến từ lâu đã trở thành một cuộc xung đột gay gắt dọc theo các chiến tuyến ngày càng được củng cố. Thật vậy, những cảnh đến từ miền đông Ukraine – những người lính ngập trong bùn đến đầu gối, hai bên đối mặt với nhau từ các chiến hào và những tòa nhà đổ nát, băng qua một vùng đất hoang bị đạn pháo xới tung – có thể là những hình ảnh của mặt trận phía tây năm 1916 hoặc Stalingrad năm 1942.
Trước cuộc xâm lược của Nga, nhiều người cho rằng chiến tranh giữa các cường quốc lớn của thế kỷ 21, nếu có xảy ra, sẽ không giống như những cuộc chiến trước đó. Các cường quốc sẽ chiến đấu bằng cách sử dụng một thế hệ công nghệ tiên tiến mới, bao gồm cả các hệ thống vũ khí tự hành. Họ sẽ diễn ra trong không gian và không gian mạng; một đôi ủng trên mặt đất có lẽ sẽ không quan trọng lắm. Thay vào đó, phương Tây đã phải chấp nhận một cuộc chiến giữa các quốc gia khác trên đất châu Âu, do các đội quân lớn tiến hành trên nhiều dặm vuông lãnh thổ. Và đó chỉ là một trong nhiều cách mà cuộc xâm lược Ukraine của Nga gợi lại ký ức của hai cuộc chiến tranh thế giới. Giống như những cuộc chiến trước đó, nó được chủ nghĩa dân tộc và những giả định phi thực tế về việc sẽ dễ dàng áp đảo kẻ thù thúc đẩy. Các cuộc giao tranh đã diễn ra ở các khu vực dân sự cũng như trên chiến trường, tàn phá các thị trấn và làng mạc và khiến người dân phải chạy trốn. Nó đã tiêu tốn rất nhiều nguồn lực, và các chính phủ liên quan đã buộc phải sử dụng lính nghĩa vụ và, trong trường hợp của Nga, là lính đánh thuê. Cuộc xung đột đã dẫn đến việc tìm kiếm các loại vũ khí mới, nguy hiểm hơn và có khả năng leo thang nguy hiểm. Nó cũng đang khiến nhiều nước khác tìm cách nâng cấp quân đội của họ.
Kinh nghiệm của một cuộc đại chiến trước đó ở châu Âu – chúng ta gọi là Thế chiến thứ nhất – sẽ nhắc nhở chúng ta về những chi phí khủng khiếp của một cuộc xung đột vũ trang kéo dài và gay gắt. Và giống như ngày nay, cuộc chiến đó được nhiều người dự đoán là rất ngắn và mang tính quyết định. Tuy nhiên, thế giới và Ukraine hiện đang phải đối mặt với những câu hỏi đáng lo ngại. Nga sẽ kiên trì với chiến dịch của mình bao lâu, mặc dù hy vọng ăn mừng chiến thắng của họ càng ngày càng giảm dần? Còn thiệt hại và nỗi kinh hoàng nào lớn hơn sẽ giáng xuống Ukraine và người dân nước này? Và khi nào những quốc gia bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi cuộc xung đột, từ các nước láng giềng của Ukraine cho đến các thành viên rộng lớn hơn của NATO, ngừng lo lắng rằng chiến tranh sẽ lan ra ngoài biên giới Ukraine? Nhưng quá khứ cũng đưa ra một lời cảnh báo thậm chí còn đen tối hơn – lần này cho tương lai, khi cuộc chiến ở Ukraine cuối cùng cũng đi đến hồi kết, giống như mọi cuộc chiến khác. Ukraine và những quốc gia ủng hộ họ có thể hy vọng vào một chiến thắng áp đảo và sự sụp đổ của chế độ Putin. Tuy nhiên, nếu nước Nga rơi vào tình trạng hỗn loạn, cay đắng và bị cô lập, với nhiều nhà lãnh đạo và người dân của nước này đổ lỗi cho các quốc gia khác về những thất bại của nước mình, như rất nhiều người Đức đã làm trong những thập kỷ giữa hai cuộc chiến đó, thì sự kết thúc của một cuộc chiến có thể chỉ đơn giản là đặt nền móng cho một cuộc chiến tiếp theo.
Hội chứng Sarajevo
Vào mùa xuân năm 1914, ít ai nghĩ rằng một cuộc chiến tranh trên bộ giữa các cường quốc châu Âu có thể xảy ra. Các quốc gia châu Âu, như cư dân của họ đánh giá một cách tự mãn, là quá tiên tiến, quá hội nhập về kinh tế – quá “văn minh,” theo ngôn ngữ thời bấy giờ – để có thể xung đột vũ trang với nhau. Các cuộc chiến tranh vẫn diễn ra ở ngoại vi châu Âu, đặc biệt là ở vùng Balkan hoặc ở các lãnh thổ thuộc địa, nơi những người châu Âu chiến đấu chống lại những dân tộc yếu hơn – nhưng người ta cho rằng chiến tranh sẽ diễn ra không phải trên chính lục địa này.
Điều tương tự cũng xảy ra vào những tuần đầu năm 2022. Các nhà lãnh đạo, hoạch định chính sách và công chúng của họ ở phương Tây có xu hướng coi chiến tranh là điều gì đó xảy ra ở nơi khác, cho dù dưới hình thức nổi dậy chống lại các chính phủ không được lòng dân, hay trong các cuộc xung đột dường như bất tận ở các quốc gia thất bại. Đúng là đã có những lo ngại về xung đột giữa các cường quốc khi Trung Quốc và Ấn Độ xung đột dọc biên giới chung của họ, hoặc khi Trung Quốc và Mỹ tranh cãi với nhau về số phận của Đài Loan. Nhưng đối với những người ở những nơi may mắn hơn trên thế giới – Châu Mỹ, Châu Âu, phần lớn Châu Á và Thái Bình Dương – chiến tranh đã là dĩ vãng rất xa xôi.
Cũng như năm 1914 và 2022, những người cho rằng chiến tranh không thể xảy ra đã sai. Năm 1914, có những căng thẳng nguy hiểm và chưa được giải quyết giữa các cường quốc châu Âu, cũng như một cuộc chạy đua vũ trang mới và các cuộc khủng hoảng khu vực, dẫn đến việc công chúng bàn tán về chiến tranh. Tương tự như vậy, trong những tháng trước khi Nga xâm lược Ukraine, Matxcơva đã bày tỏ rõ ràng sự bất bình của mình với phương Tây và Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đưa ra nhiều dấu hiệu về ý định của mình. Thay vì dựa vào những giả định về khả năng xảy ra một cuộc chiến tranh toàn diện, các nhà lãnh đạo phương Tây vốn nghi ngờ về viễn cảnh một cuộc xâm lược của Nga lẽ ra nên chú ý nhiều hơn đến luận điệu của Putin về Ukraine. Tiêu đề của bài luận dài mà Putin xuất bản năm 2021 đã nói lên tất cả: “Về sự thống nhất lịch sử của người Nga và người Ukraine.” Ông lập luận rằng Ukraine không chỉ là nơi khai sinh ra nước Nga, mà các dân tộc ở đây luôn là người Nga. Theo quan điểm của ông, các thế lực ác độc bên ngoài – Đế quốc Áo – Hung trước Thế chiến thứ nhất và Liên minh châu Âu ngày nay – đã cố gắng chia rẽ nước Nga khỏi quyền quản lý di sản chính đáng của nước này.
Putin cũng lặp lại quan điểm của các nhà lãnh đạo đầu thế kỷ 20 khi kết luận rằng chiến tranh là một lựa chọn hợp lý. Sau vụ ám sát Thái tử Áo Franz Ferdinand của một người theo chủ nghĩa dân tộc Serbia ở Sarajevo vào tháng 6 năm 1914, các nhà cai trị của Đế quốc Áo-Hung nhanh chóng thuyết phục bản thân rằng họ phải tiêu diệt Serbia, ngay cả khi điều đó có nghĩa là gây chiến với Nga, quốc gia bảo hộ cho Serbia. Sa hoàng Nicholas II vẫn còn đau đớn vì sự sỉ nhục mà ông đã phải chịu khi Đế quốc Áo-Hung sáp nhập Bosnia từ Đế chế Ottoman vào năm 1908, và ông thề sẽ không bao giờ lùi bước nữa. Vua Kaiser Wilhelm II của Đức, chỉ huy đội quân hùng mạnh nhất thế giới, không thích tỏ ra hèn nhát. Mỗi nhà lãnh đạo này, theo những cách khác nhau, đều cảm thấy rằng một cuộc chiến nhanh chóng và quyết đoán là cách tốt nhất để khôi phục lại đất nước của họ. Tương tự, Putin phẫn nộ với việc Matxcơva mất quyền lực sau Chiến tranh Lạnh và tin chắc rằng ông sẽ nhanh chóng áp đảo Ukraine. Và ông đã đối mặt với các nhà lãnh đạo ở Châu Âu và Mỹ, những người đang bận tâm về những thứ khác, giống như vào một thế kỷ trước, khi cuộc khủng hoảng nổ ra ở lục địa này, chính phủ Anh đang mải bận tâm đến các rắc rối ở Ireland.
Nguy hiểm không kém là giả định của những kẻ xâm lược rằng một cuộc chiến sẽ ngắn và mang tính quyết định. Năm 1914, các cường quốc chỉ có các kế hoạch tấn công chiến tranh dựa trên những chiến thắng nhanh chóng. Kế hoạch Schlieffen khét tiếng của Đức đã tưởng tượng ra một cuộc chiến tranh hai mặt chống lại Pháp và đồng minh của Pháp là Nga. Quân đội Đức sẽ chiến đấu trong một chiến dịch cầm cự ở phía đông, nơi Đức và Nga có chung biên giới. Và Đức sẽ phát động một cuộc tấn công lớn ở phía Tây, tràn xuống Bỉ và miền bắc nước Pháp để bao vây Pari s – tất cả chỉ trong vòng sáu tuần, tại thời điểm đó, người Đức cho rằng, Pháp sẽ đầu hàng và Nga sẽ thỏa thuận để đạt được hòa bình. Năm 2022, Putin cũng mắc sai lầm tương tự. Ông tin tưởng vào khả năng chinh phục Ukraine nhanh chóng của Nga đến mức ông có một chính phủ bù nhìn đang chờ sẵn và ra lệnh cho binh lính của mình mang theo quân phục để diễu hành mừng chiến thắng. Và giống như đế quốc Đức một thế kỷ trước, Nga ít chú ý đến những chi phí thảm khốc có thể xảy ra nếu mọi thứ không diễn ra như kế hoạch.
Các nhà lãnh đạo có quyền lực đưa quốc gia của họ vào chiến tranh – hoặc kìm hãm chúng – hiếm khi được coi là những cỗ máy đơn thuần hành động chỉ dựa trên chi phí và lợi ích. Nếu Putin đã tính toán đúng đắn ngay từ đầu, thì có lẽ ông ta đã không xâm lược Ukraine, hoặc ít nhất ông ta đã cố gắng rút quân Nga ngay khi rõ ràng rằng ông ta sẽ không có được cuộc chinh phục nhanh chóng, rẻ tiền mà ông ta mong đợi. Cảm xúc – sự oán giận, tự hào, sợ hãi – có thể ảnh hưởng đến các quyết định dù lớn hay nhỏ, và như năm 1914 đã chỉ ra, kinh nghiệm của những người đưa ra quyết định cũng có thể ảnh hưởng như vậy. Giống như Sa hoàng Nicholas, Putin nhớ lại một ký ức gây sỉ nhục. Là một sĩ quan KGB trẻ tuổi, ông đã tận mắt chứng kiến sự rút lui của đế chế Liên Xô khỏi Đông Đức và sau đó là sự tan rã của chính Liên Xô, và ông đã chứng kiến sự mở rộng về phía đông của NATO và EU – cả hai đều đã bắt đầu dưới thời những lãnh đạo tiền nhiệm của ông là Mikhail Gorbachev và Boris Yeltsin – như một sự sỉ nhục và một mối đe dọa. Phương Tây đã coi nhẹ nỗi sợ hãi này của Nga và trong phần lớn thời gian, đã phớt lờ những lần niềm tự hào dân tộc của người Nga bị tổn hại.
Vào năm 1914, giới tinh hoa của châu Âu đã chia sẻ một nền văn hóa chung, thường nói cùng một ngôn ngữ và được kết nối với nhau bằng tình bạn và hôn nhân. Tuy nhiên, họ đã không nắm bắt được sức mạnh của chủ nghĩa dân tộc, sự ác cảm ngày càng tăng giữa các dân tộc thường là láng giềng với nhau, và cách mà các giai cấp thống trị và giới trí thức của họ đang lợi dụng lịch sử để tuyên bố rằng, chẳng hạn như người Đức và người Pháp là kẻ thù truyền kiếp. Ngày nay, đối với Putin và nhiều người Nga nhìn mọi thứ theo cách của ông ấy, phương Tây, dù được định nghĩa như thế nào, vẫn là kẻ thù và luôn luôn như vậy. Ukraine đang bị chủ nghĩa duy vật và sự suy đồi của phương Tây quyến rũ, cần được cứu vớt và cần được quay trở về gia đình nước mẹ Nga theo đúng nghĩa của nó. Và một động cơ khác đang diễn ra: nếu chủ nghĩa tự do và dân chủ bén rễ ở Ukraine, điều có vẻ như đang xảy ra, thì những thứ nguy hiểm đó cũng có thể bắt đầu lây nhiễm sang xã hội Nga. Trước cuộc xâm lược, ít người ở phương Tây hiểu được mức độ mà Putin đã coi Ukraine là trung tâm của vận mệnh nước Nga.
Một trong những bài học từ cuộc chiến của Nga ở Ukraine là các chiến lược gia phương Tây cần chú ý nhiều hơn đến cách các nhà lãnh đạo ở những nơi khác nhìn nhận đất nước và lịch sử của chính họ. Ví dụ, việc xâm lược Đài Loan sẽ mang đến đủ loại rủi ro cho Trung Quốc. Nhưng người Trung Quốc có thể sẵn sàng đón nhận chúng. Nhà lãnh đạo của họ, Tập Cận Bình, đã nói rõ rằng ông coi hòn đảo Đài Loan và người dân trên đảo là một phần của đất nước Trung Hoa và muốn rằng việc “thống nhất” là một phần di sản của ông. Quan điểm đó và mong muốn đó chắc chắn sẽ ảnh hưởng rất nhiều đến quá trình ra quyết định của Tập Cận Bình.
Ảo tưởng rằng chiến tranh có thể kết thúc sớm
Như Chiến tranh thế giới thứ nhất đã chứng minh một cách hùng hồn, rằng chiến tranh hiếm khi diễn ra theo kế hoạch. Các nhà chiến lược quân sự đã nhận thức được tầm quan trọng ngày càng tăng của chiến tranh chiến hào và pháo binh bắn nhanh, nhưng họ đã không nhìn thấy hậu quả. Họ đã không chuẩn bị cho những gì nhanh chóng trở thành tiền tuyến tĩnh, trong đó các bên đối địch nhau thực hiện các cuộc đấu pháo quy mô lớn và đấu súng máy từ các chiến hào kiên cố – một chiến thuật dẫn đến tỷ lệ thương vong rất cao dù chỉ với những bước tiến tối thiểu. Một cuộc chiến dự định sẽ kết thúc trong nhiều tháng đã kéo dài hơn bốn năm và gây thiệt hại về nhân mạng và nguồn lực kinh tế nhiều hơn bất kỳ ai có thể tưởng tượng ngay từ đầu.
Mặc dù cuộc chiến ở Ukraine mới chỉ bước sang năm thứ hai, nhưng nó cũng đã kéo dài hàng tháng trời, trong tình hình tiền tuyến căng thẳng với tổn thất nhân mạng rất cao. Thực tế như vậy không loại trừ khả năng có những hoạt động mới quan trọng của cả hai bên và kéo theo đó là những thay đổi về động lượng. Hơn một năm sau cuộc chiến, việc tiến lên giành đất có thể sẽ có giá cao hơn nhiều. Vùng đất đã bị chiếm giữ, như các tướng lĩnh đã học được trong Thế chiến thứ nhất, sẽ khó đổi chủ hơn. Và cả hai bên đã sử dụng những tháng mùa đông để chuẩn bị phòng thủ. Mặc dù những con số như vậy phải được xem xét một cách thận trọng, nhưng các cơ quan tình báo phương Tây đã ước tính rằng trong một số cuộc giao tranh tồi tệ nhất, Nga đã phải chịu trung bình hơn 800 người thiệt mạng và bị thương mỗi ngày, và các quan chức Ukraine đã thừa nhận mức thương vong cao nhất là từ 200 đến 500 người Ukraine mỗi ngày. Nga đã mất nhiều binh sĩ hơn trong cuộc chiến này so với cả mười năm chiến đấu ở Afghanistan.
Việc chuẩn bị quân sự phù hợp có thể quan trọng hơn hỏa lực tổng thể. Vào đầu thế kỷ 20, hải quân Anh và Đức đã dành nguồn lực khổng lồ để xây dựng các hạm đội thiết giáp hạm Dreadnought, giống như các đối tác của họ ngày nay đã tìm kiếm các tàu sân bay. Nhưng những công nghệ mới và đôi khi rẻ tiền, chẳng hạn như mìn cách đây một thế kỷ và máy bay không người lái ngày nay, có thể khiến những cỗ máy chiến tranh khổng lồ này trở nên lỗi thời. Trong Chiến tranh thế giới thứ nhất, các thiết giáp hạm của Anh và Đức thường ở lại cảng vì thủy lôi và tàu ngầm gây ra mối nguy hiểm quá lớn. Trong cuộc chiến hiện nay, Ukraine đã đánh chìm soái hạm được trang bị vũ khí hạng nặng của Hạm đội Biển Đen của Nga bằng hai tên lửa chống hạm công nghệ tương đối thấp, thổi bay hàng trăm xe tăng Nga bằng máy bay không người lái và đạn pháo, đồng thời cản trở lực lượng không quân được cho là vượt trội của Nga bằng hệ thống phòng không.
Cuộc chiến ở Ukraine cũng làm nổi lên vấn đề lâu đời về chi tiêu quốc phòng không đủ hoặc sai hướng. Trước năm 1914, người Anh duy trì quân đội nhỏ và thiếu kinh phí, đồng thời chậm đưa ra các công nghệ mới như súng máy. Trước thềm Thế chiến thứ hai, Vương quốc Anh và Pháp đã tái vũ trang muộn, tạo ra bất lợi giúp thuyết phục các nhà lãnh đạo của họ cố gắng xoa dịu Hitler. Do đó, hai quốc gia đã làm rất ít để chống lại việc Đức tiếp quản Áo và Tiệp Khắc, giúp Đức Quốc xã có một vị thế thậm chí còn mạnh hơn ở trung tâm châu Âu. Tương tự, vì không được chuẩn bị trước, các nhà lãnh đạo châu Âu đã làm rất ít để phản ứng lại việc Putin sáp nhập Crimea và cuộc chiến không tuyên bố của ông ta ở miền đông Ukraine vào năm 2014. Điều đó và thực tế là các lực lượng vũ trang Ukraine, khi đó vẫn được mô phỏng theo mô hình phân cấp cũ của Liên Xô, được trang bị không đầy đủ và huấn luyện kém, đã hoạt động kém trong năm 2014, trở thành những lý do quan trọng trong bối cảnh Nga quyết định xâm lược vào năm 2022.
Không kém gì trong quá khứ, khả năng giữ cho xã hội hoạt động và cỗ máy chiến tranh hoạt động có thể tạo ra sự khác biệt giữa chiến thắng và thất bại. Khi Chiến tranh thế giới thứ nhất bùng nổ, quân đội của cả hai bên nhận thấy rằng chỉ trong vài tuần, họ đã cạn kiệt kho đạn dược dự trữ trong nhiều tháng hoặc hơn. Những kẻ hiếu chiến đã phải bòn rút của cải xã hội của họ ở một mức độ phi thường để đảm bảo rằng họ có thể tiếp tục chiến đấu. Sự căng thẳng đến từ việc này đối với Nga lớn đến mức nó đã dẫn đến sự sụp đổ của chế độ cũ vào năm 1917, việc những người Bolshevik lên nắm quyền và kéo theo một cuộc nội chiến tàn khốc và hủy diệt. Trong cuộc chiến ngày nay, xã hội Ukraine đã phải đối mặt với những thách thức và khó khăn phi thường đặt ra cho nó, và theo nhiều tiêu chí, tỏ ra đang đoàn kết hơn bao giờ hết. Nhưng không rõ đất nước này có thể cầm cự được bao lâu khi cơ sở hạ tầng của nó đang dần bị phá hủy và ngày càng nhiều người dân chạy trốn ra nước ngoài. Ngay lập tức, Ukraine có thể gặp khó khăn trong việc đảm bảo đủ đạn dược và các thiết bị khác, chẳng hạn như xe bọc thép, để tiếp tục chiến đấu, đặc biệt là khi cả hai bên đẩy mạnh giao tranh trong những tháng ấm hơn.
Vào mùa xuân năm 2023, Nga đã tăng cường sản xuất quốc phòng và mua vũ khí từ một số quốc gia khác, bao gồm cả Iran và Triều Tiên. Tuy nhiên, theo nhiều báo cáo và tài liệu tình báo bị rò rỉ, các cường quốc phương Tây – dẫn đầu là Mỹ, mà Ukraine phụ thuộc vào – đã rất chậm chạp trong việc tăng cường cung cấp vũ khí và trang thiết bị, khiến Kyiv rơi vào tình trạng thiếu hụt vũ khí trầm trọng. Việc Ukraine có thể tiếp tục sẽ phụ thuộc phần lớn vào việc liệu phương Tây có tiếp tục tăng cường hỗ trợ hay không. Nước Nga của Putin phải đối mặt với những căng thẳng nghiêm trọng của riêng mình, với những rạn nứt bắt đầu xuất hiện trong giới tinh hoa Nga và khi hàng trăm nghìn người Nga bình thường, đặc biệt là những người đàn ông trong độ tuổi quân sự, đã rời bỏ đất nước này. Người Nga sẽ đoàn kết với nhau như Liên Xô đã làm trong Thế chiến II? Hay những năm tới sẽ tạo ra một kịch bản lặp lại của năm 1917?
Trận Verdun của Putin
Xung đột càng kéo dài, các đồng minh và tài nguyên càng trở nên quan trọng. Trong cả hai cuộc chiến tranh thế giới, Đức và các đồng minh của họ đã đạt được một số thành công ban đầu, nhưng khi cuộc chiến diễn ra, liên minh đối địch đã giành chiến thắng trong cuộc chiến kinh tế cũng như chiến trường trên chiến trường. Trong các trường hợp, Vương quốc Anh đều có thể dựa vào đế chế hải ngoại của mình để có của cải và nguyên liệu thô, và sau đó, Mỹ đã trở thành, như Tổng thống Franklin Roosevelt đã mô tả trong Thế chiến II, “kho vũ khí của nền dân chủ” và cuối cùng là một cộng sự có quân đội đầy đủ. Sự vượt trội về nguồn lực và nhân lực là rất quan trọng trong việc mang lại chiến thắng cho quân Đồng minh.
Vào thời điểm Putin xâm lược năm 2022, Nga dường như có lợi thế đáng kể so với Ukraine, bao gồm quân đội mạnh hơn rất nhiều và nhiều thứ hơn có thể đếm được, từ xe tăng đến binh lính. Nhưng khi chiến tranh tiếp diễn, các đồng minh của Ukraine đã tỏ ra quan trọng hơn sức mạnh của Nga. Thật vậy, với tất cả sự dũng cảm và kỹ năng của các lực lượng vũ trang Ukraine, Kiev không thể tồn tại lâu như vậy nếu không có dòng vũ khí và tiền bạc khổng lồ từ các nước NATO. Chiến tranh thắng hay thua phụ thuộc nhiều vào khả năng tiếp cận tài nguyên hoặc làm tiêu hao tài nguyên của kẻ thù cũng như kỹ năng của các chỉ huy của mỗi bên và sự dũng cảm của các chiến binh của họ. Và sự ủng hộ của công chúng của mỗi quốc gia phải được duy trì với hy vọng giành chiến thắng, và sự thuyết phục công chúng như vậy có thể phải trả giá đắt.
Một trong những dấu hiệu nổi bật của hai cuộc chiến tranh thế giới là tầm quan trọng mang tính biểu tượng to lớn được trao cho các thị trấn hoặc khu vực cụ thể – ngay cả khi chi phí bảo vệ hoặc chiếm giữ chúng dường như bất chấp lý do. Hitler đã lãng phí một số lực lượng và thiết bị tốt nhất của mình tại Stalingrad vì ông ta không chịu rút lui. Không phải tất cả các hòn đảo ở Thái Bình Dương mà lực lượng Mỹ tranh giành từ Nhật Bản đều có ý nghĩa chiến lược to lớn. Hãy xem Iwo Jima, trong đó Mỹ phải chịu hơn 26.000 thương vong chỉ trong 36 ngày, gây ra tổn thất lớn nhất trong một trận đánh trong lịch sử Thủy quân lục chiến: chiến thắng mang lại cho người Mỹ chỉ một bãi đáp có giá trị chiến lược gây tranh cãi. Và sau đó là Verdun trong Thế chiến I. Pháo đài gần biên giới Pháp với Đức đó có một số ý nghĩa chiến lược, nhưng tính biểu tượng lịch sử của nó là điều khiến nó trở nên quan trọng đối với Erich von Falkenhayn, tổng tham mưu trưởng Đức. Ông cảm thấy nếu người Pháp có thể bị đánh bại tại một nơi gắn liền với lịch sử nước Pháp, điều đó sẽ làm suy yếu ý chí tiếp tục chiến đấu của họ. Và ngay cả khi Pháp chọn bảo vệ nó, Pháp sẽ phải nhận những tổn thất đến mức, như Falkenhayn đã nói, ông sẽ “làm nước Pháp trắng tay”. Đó là một thách thức mà người Pháp hiểu và chấp nhận.
Cuộc tấn công bắt đầu bằng một cuộc tấn công lớn của quân Đức vào tháng 2 năm 1916. Tuy nhiên, khi kế hoạch ban đầu của Falkenhayn nhằm chiếm tất cả các ngọn đồi xung quanh Verdun thất bại, quân Đức nhận thấy mình đã dấn thân vào một trận chiến tàn khốc mà họ không thể giành chiến thắng. Đồng thời, họ không thể rút khỏi các địa điểm mà họ đã chiếm được, bao gồm cả pháo đài Douaumont xa xôi của Pháp: chiến thắng đã khiến quân Đức phải trả giá quá đắt và các nhà lãnh đạo Đức đã nói với công chúng rằng Douaumont là chìa khóa cho chiến dịch lớn hơn. Trận chiến Verdun kết thúc mười tháng sau đó với khoảng 143.000 lính Đức và 162.000 lính Pháp chết đi và khoảng 750.000 người thương vong. Cuối cùng, người Pháp đã chiếm lại được phần lớn lãnh thổ mà quân Đức đã chiếm được, mặc dù bản thân cuộc chiến sẽ còn tiếp tục trong gần hai năm nữa.
Cuộc chiến ở Ukraine đã tạo ra những trận chiến vô nghĩa thuộc loại này. Hãy xem xét cuộc vây hãm Bakhmut của Nga, một thị trấn đổ nát ở phía đông với rất ít ý nghĩa chiến lược rõ ràng. Sau hơn tám tháng chiến đấu, cả hai bên đã tiêu tốn nhiều nhân lực và quân lực hơn bất kỳ trận chiến nào khác trong toàn bộ cuộc chiến. Theo ước tính của tình báo Mỹ, chỉ riêng từ tháng 12 đến đầu tháng 5, Nga đã phải chịu 100.000 thương vong tại Bakhmut, trong đó có hơn 20.000 người thiệt mạng. Tuy nhiên, đối với Matxcơva, trận chiến giành Bakhmut là cơ hội để giành chiến thắng rất cần thiết. Đối với Kyiv, việc phòng thủ thị trấn này đã trở thành biểu tượng cho quyết tâm bảo vệ vùng đất của người Ukraine bằng bất cứ giá nào. Chánh văn phòng của Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, Andriy Yermak, đã tự so sánh Bakhmut với Verdun.
Nhưng viễn cảnh có thêm nhiều Verdun không phải là mối đe dọa duy nhất do một cuộc chiến kéo dài ở Ukraine gây ra. Mối quan tâm thậm chí còn lớn hơn là khả năng nó có thể thu hút các thế lực khác và trở nên lan rộng và có tính phá hoại hơn bao giờ hết. Điều đáng nhắc lại là Chiến tranh thế giới thứ nhất bắt đầu như một cuộc đối đầu cục bộ ở Balkan giữa Đế quốc Áo-Hung và Serbia. Trong vòng năm tuần, nó đã trở thành một cuộc chiến chung của châu Âu bởi vì các cường quốc khác đã chọn can thiệp, một hành động mà họ tin là vì lợi ích của chính họ. Sau đó, ở mỗi giai đoạn kế tiếp, các cường quốc khác cũng tuần tự tham chiến: Nhật Bản vào cuối mùa hè năm 1914, Bulgaria và Ý năm 1915, Romania năm 1916, Trung Quốc, Hy Lạp và Mỹ năm 1917. Mặc dù nhiều quốc gia bạn bè của Ukraine vẫn chưa vượt qua ranh giới này để trở thành những nước tham chiến thực sự, họ ngày càng tham gia chặt chẽ hơn, chẳng hạn như cung cấp thông tin tình báo và hỗ trợ hậu cần, bên cạnh việc cung cấp cho Ukraine các loại vũ khí ngày càng mạnh và tinh vi hơn. Và khi họ tăng chất lượng và số lượng hỗ trợ, điều đó sẽ làm tăng nguy cơ Nga sẽ chọn hành động leo thang, có thể tấn công các nước láng giềng như Ba Lan hoặc các quốc gia vùng Baltic. Một rủi ro nữa là Trung Quốc có thể bắt đầu ủng hộ Nga tích cực hơn, gửi viện trợ gây sát thương và do đó làm tăng cơ hội đối đầu giữa Bắc Kinh và Washington.
Khi các cuộc chiến tranh tiếp diễn, các cách chiến đấu và các loại vũ khí không thể tưởng tượng được ngay từ đầu thường trở nên chấp nhận được. Khí độc bị đặt ngoài vòng pháp luật trong Công ước Hague năm 1899, nhưng điều đó không ngăn được Đức sử dụng nó, bắt đầu từ năm 1915, và Đồng minh cũng làm theo vào năm cuối cùng của cuộc chiến. Năm 1939, Vương quốc Anh hạn chế ném bom các mục tiêu quân sự của Đức, một phần vì sợ bị trả thù nhưng cũng vì những cân nhắc về đạo đức và pháp lý. Một năm sau, nước này áp dụng chính sách không chiến không giới hạn, ngay cả khi điều đó có nghĩa là có thêm thương vong dân sự. Và cuối cùng, với các cuộc tấn công của Lực lượng Không quân Hoàng gia Anh vào các thành phố của Đức trong giai đoạn sau của cuộc chiến, chính dân thường đã trở thành mục tiêu chính trong nỗ lực phá vỡ tinh thần của kẻ thù.
Nga đã nhiều lần vi phạm luật pháp và quy tắc quốc tế ở Ukraine, và thị trấn nhỏ Bucha ở ngoại ô Kiev đã trở thành đồng nghĩa với tội ác chiến tranh. Đáng lo ngại là Nga cũng đã đe dọa phá vỡ điều cấm kỵ về việc sử dụng vũ khí hạt nhân lần đầu và có khả năng tiến hành cả chiến tranh hóa học và sinh học. Rất khó để suy đoán Ukraine hoặc những quốc gia ủng hộ họ có thể phản ứng như thế nào nếu Nga sử dụng những vũ khí này. Nhưng nếu Putin sử dụng chúng và thoát tội, các quốc gia khác do các nhà lãnh đạo độc đoán cai trị sẽ bị cám dỗ noi theo tấm gương của ông ta.
Cuộc chiến hậu chiến
Ngay cả những cuộc chiến kéo dài cuối cùng cũng phải kết thúc, đôi khi do một bên hiếu chiến không thể chiến đấu được nữa, và đôi khi thông qua đàm phán. Tuy nhiên, kết quả cuối cùng chỉ có thể xảy ra khi cả hai bên sẵn sàng đối thoại và thỏa hiệp. Một số nhà sử học về Chiến tranh thế giới thứ hai đã lập luận rằng quân Đồng minh, với việc nhất quyết yêu cầu Đức đầu hàng vô điều kiện, đã khiến Đức Quốc xã không còn lựa chọn nào khác ngoài việc chiến đấu đến cùng. Tuy nhiên, không có bằng chứng nào cho thấy Hitler đã từng chuẩn bị đàm phán nghiêm túc. Năm 1945, ông ta tự sát thay vì thừa nhận thất bại, mặc dù thành phố Berlin đã trở thành đống đổ nát, lực lượng vũ trang của ông ta đã tan rã và quân đội Đồng minh đang nhanh chóng tiến vào Berlin. Chuẩn bị sẵn sàng cho công chúng Nhật Bản chiến đấu đến chết trong trường hợp Mỹ xâm lược, quân phiệt đang kiểm soát Nhật Bản thiếu vũ khí đến mức họ bắt đầu phát cho dân những thanh tre vót nhọn. Chỉ sau khi Mỹ ném bom xuống Hiroshima và Nagasaki, Nhật Bản mới đầu hàng vô điều kiện.
Có thể là Ukraine và Nga, có lẽ dưới áp lực từ Trung Quốc và Mỹ, một ngày nào đó có thể đồng ý thảo luận về việc chấm dứt chiến tranh. Thời điểm có thể là rất quan trọng. Trong Chiến tranh thế giới thứ nhất, mặc dù nhiều sáng kiến hòa bình khác nhau đã được đưa ra – chẳng hạn như của Giáo hoàng và của Tổng thống Mỹ Woodrow Wilson – cả hai bên vẫn tiếp tục bám vào hy vọng chiến thắng quân sự. Chỉ đến mùa hè năm 1918, khi bộ chỉ huy cấp cao của Đức nhận ra mình đang thua cuộc, Đức mới yêu cầu đình chiến. Nhưng thật khó để tưởng tượng một dàn xếp như vậy ở Ukraine sẽ như thế nào, và khi giao tranh và tổn thất của cả hai bên gia tăng và ngày càng có nhiều báo cáo về sự tàn bạo của Nga được đưa ra ánh sáng, sự thù hận và cay đắng tích tụ sẽ gây ra những trở ngại to lớn cho bất kỳ sự nhượng bộ nào từ một trong hai bên.
Chắc chắn, trong một cuộc chiến tranh lâu dài, mục tiêu của cả hai bên đều sẽ thay đổi. Trong Chiến tranh thế giới thứ nhất, mục tiêu chiến tranh của Đức được mở rộng để bao gồm một nước Bỉ phục tùng – và có lẽ bị sáp nhập – ở phía Tây và một đế chế, mang tính kinh tế hoặc chính thức hơn, sẽ bao gồm các quốc gia vùng Baltic và Ukraine. Pháp, quốc gia đã bắt đầu cuộc chiến với mong muốn giành lại các tỉnh Alsace và Lorraine đã mất, vào năm 1918 đang dự tính sáp nhập toàn bộ lãnh thổ của Đức ở phía tây sông Rhine. Và Pháp và Anh đã tranh cãi về việc quốc gia nào sẽ giành được những phần lớn nhất của Đế chế Ottoman đã bị đánh bại.
Trong cuộc đấu hiện tại, Nga dường như đã từ bỏ việc chiếm Kiev vào lúc này, nhưng dường như đang cố gắng hấp thu càng nhiều vùng đất Ukraine càng tốt và biến những tỉnh còn lại của Ukraine thành một quốc gia nghèo khó, không giáp biển. Trớ trêu thay, Nga, nước bắt đầu cuộc chiến tuyên bố rằng mục tiêu của họ là giải phóng những người Ukraine vô tội khỏi chính phủ phát xít nghiện ma túy của Zelensky, giờ lại nói về những người Ukraine bình thường như những kẻ phản bội. Đổi lại, chính phủ Ukraine, ban đầu chỉ nhằm mục đích chống lại cuộc tấn công của Nga và bảo vệ lãnh thổ của mình, giờ đã tuyên bố ý định đẩy bật Nga ra khỏi toàn bộ Ukraine, bao gồm cả bán đảo Crimea, cũng như các khu vực Donetsk và Luhansk do Nga chiếm đóng kể từ năm 2014. Chừng nào cả hai bên còn tiếp tục hy vọng vào điều gì đó mà họ có thể gọi là chiến thắng, thì việc đưa họ đến bàn đàm phán sẽ còn khó khăn và khoảng cách ngày càng lớn giữa các mục tiêu chiến tranh của họ sẽ khiến việc đạt được một thỏa thuận càng khó khăn hơn.
Vào năm 1914, ít ai ngờ được sự bế tắc, quy mô của sự tàn phá, sự lan rộng của cuộc giao tranh từ châu Âu sang Trung Đông, châu Phi và châu Á, hoặc sự tàn phá của chiến tranh đối với các xã hội châu Âu. Khi tiếng súng cuối cùng cũng im bặt, châu Âu đã trở nên rất khác. Ba đế chế – Áo-Hung, Đức và Nga – trở nên hỗn loạn, và Đế chế Ottoman sắp tan rã. Cán cân quyền lực đã thay đổi với một Đế quốc Anh suy yếu và một nước Mỹ và Nhật Bản đang trỗi dậy. Liệu cuộc chiến ở Ukraine có mang lại những thay đổi lớn tương tự, với một nước Nga bị thiệt hại nặng và một Trung Quốc ngày càng hùng mạnh và quyết đoán?
Georges Clemenceau, thủ tướng Pháp năm 1919, từng nói rằng kiến tạo hòa bình khó hơn gây chiến. Chúng ta có thể sắp khám phá lại sự thật trong lời nói của ông. Ngay cả khi cuộc chiến ở Ukraine có thể đi đến hồi kết, thì việc xây dựng hòa bình sau chiến tranh sẽ là một thách thức ghê gớm. Kẻ thất bại sẽ không dễ dàng chấp nhận thất bại, và kẻ chiến thắng sẽ khó có thể tỏ ra hào hiệp. Hiệp ước Versailles chưa bao giờ trừng phạt Đức nặng nề như Đức tuyên bố, và nhiều điều khoản của hiệp ước không bao giờ được thi hành. Nhưng châu Âu của những năm 1920 sẽ là một nơi hạnh phúc hơn nếu các nước Đồng minh không cố gắng đòi Đức phải bồi thường thiệt hại thật nhiều tiền, và chào đón nước này trở lại cộng đồng các quốc gia sớm hơn.
Lịch sử có thể đưa ra nhiều ví dụ đáng khích lệ hơn. Sau Thế chiến II, Kế hoạch Marshall của Mỹ đã giúp xây dựng lại các quốc gia Tây Âu thành các nền kinh tế phát triển, và quan trọng không kém, thành các nền dân chủ ổn định. Vào năm 1945, có vẻ như là một điều phi thường khi đó, khi mà Tây Đức và Ý, dưới sự đe dọa của Chiến tranh Lạnh, đã được phép gia nhập NATO và trở thành những thành viên cốt lõi của liên minh quân sự xuyên Đại Tây Dương. Ngay cả những kẻ thù cũ cũng có thể trở thành đối tác thân thiết.
Số phận của các cường quốc phe Trục sau Thế chiến II ít nhất mang lại hy vọng rằng một ngày nào đó nước Nga ngày nay có thể chỉ còn là ký ức xa vời như nước Đức năm 1945. Đối với Ukraine, hứa hẹn về những ngày tốt đẹp hơn nếu chiến tranh có thể kết thúc thuận lợi cho quốc gia này, với việc đất nước này phục hồi phần lớn lãnh thổ phía đông bị mất và bờ biển Biển Đen, cũng như việc được kết nạp vào EU. Nhưng nếu điều đó không xảy ra và phương Tây không nỗ lực lâu dài để giúp Ukraine tái thiết—và nếu các nhà lãnh đạo phương Tây nhất quyết coi Nga như một kẻ thù phải bị hạ bệ vĩnh viễn—thì tương lai của cả hai nước sẽ là một tương lai khốn khổ, đầy rẫy bất ổn chính trị và tràn ngập tâm lý muốn trả thù.
Nguồn bản dịch: FB Cù Tuấn