John Sudworth và Simon Maybin
BBC News
ẢNH: REUTERS. Giáo sư George Gao
Không nên loại trừ khả năng virus Covid bị rò rỉ từ phòng thí nghiệm, một cựu khoa học gia hàng đầu của chính phủ Trung Quốc nói với BBC News.
Là người đứng đầu Trung tâm Kiểm soát Dịch bệnh (CDC) của Trung Quốc, Giáo sư George Gao đóng vai trò quan trọng trong việc ứng phó với đại dịch và nỗ lực truy tìm nguồn gốc của dịch bệnh này.
Chính phủ Trung Quốc bác bỏ mọi gợi ý rằng căn bệnh này có thể bắt nguồn từ một phòng thí nghiệm ở Vũ Hán.
Nhưng Giáo sư Gao trong một cuộc phỏng vấn cho podcast Fever: The Hunt for Covid’s Origin của BBC Radio 4, nói: "Bạn luôn có thể nghi ngờ bất cứ điều gì. Đó là khoa học. Đừng loại trừ bất cứ điều gì."
Là nhà virus học và nhà miễn dịch học hàng đầu thế giới, Giáo sư Gao hiện là Phó chủ tịch của Quỹ Khoa học Tự nhiên Quốc gia Trung Quốc sau khi nghỉ việc tại CDC vào năm ngoái.
Trong một dấu hiệu có thể cho thấy Chính phủ Trung Quốc có thể đã coi giả thuyết rò rỉ phòng thí nghiệm nghiêm trọng hơn so với những tuyên bố chính thức của họ, Giáo sư Gao cũng nói với BBC rằng một số cuộc điều tra chính thức về Viện Virus học Vũ Hán (WIV) đã được thực hiện.
"Chính phủ đã tổ chức một cái gì đó," ông nói, nhưng nói thêm rằng nó không liên quan đến bộ phận của ông, CDC Trung Quốc.
Chúng tôi đã yêu cầu ông làm rõ liệu điều đó có nghĩa là một nhánh khác của Chính phủ đã thực hiện một cuộc khám xét chính thức đối với WIV – một trong những phòng thí nghiệm quốc gia hàng đầu của Trung Quốc, được biết là đã dành nhiều năm nghiên cứu về virus corona hay không.
"Vâng," ông trả lời, "phòng thí nghiệm đó đã được kiểm tra kỹ lưỡng bởi các chuyên gia trong lĩnh vực này."
Đây là lần đầu tiên xác nhận rằng một cuộc điều tra chính thức nào đó đã diễn ra, nhưng trong khi Giáo sư Gao nói rằng ông chưa thấy kết quả, thì ông "nghe nói" rằng phòng thí nghiệm đã được cấp giấy chứng nhận "trong sạch".
"Tôi nghĩ rằng kết luận của họ là họ đang tuân theo tất cả các trình tự. Họ không tìm thấy [bất kỳ] hành vi sai trái nào."
Virus gây ra Covid, gần như chắc chắn, từng đến từ loài dơi.
Nhưng làm thế nào nó lây từ dơi sang chúng ta là một câu hỏi gây tranh cãi hơn nhiều, và ngay từ đầu đã có hai khả năng chính.
Một là virus lây lan tự nhiên từ dơi sang người, có lẽ qua các động vật khác. Nhiều nhà khoa học cho biết độ tin cậy của bằng chứng cho thấy đó là kịch bản có khả năng xảy ra nhất.
Nhưng các nhà khoa học khác nói rằng không có đủ bằng chứng để loại trừ khả năng khác chính – rằng virus đã lây nhiễm cho ai đó tham gia nghiên cứu được thiết kế để hiểu rõ hơn về mối đe dọa của virus xuất hiện từ tự nhiên.
Hai khả năng đó hiện đang là tâm điểm của một cuộc đối đầu địa chính trị, một loạt thuyết âm mưu và là một trong những cuộc tranh luận khoa học chính trị và độc hại nhất trong thời đại chúng ta.
ẢNH: GETTY IMAGES. Giáo sư Shi Zhengli phòng thí nghiệm Vũ Hán.
Trong podcast mới của BBC, chúng tôi làm sáng tỏ câu hỏi khó nhưng cực kỳ quan trọng này thông qua các cuộc phỏng vấn với một số nhà khoa học hàng đầu từ mọi phía của cuộc tranh luận – cũng như báo cáo thực địa, từ đường phố Vũ Hán đến bên trong của một phòng thí nghiệm bảo mật cao ở Mỹ.
Một nhà khoa học ở Singapore, Giáo sư Wang Linfa, đã đến thăm Viện Virus học Vũ Hán (WIV), nơi ông là Giáo sư danh dự, vào tháng Một năm 2020, ngay khi đợt bùng phát coronavirus đang bùng phát.
Ông nói với BBC rằng một đồng nghiệp tại WIV đã lo lắng về khả năng rò rỉ phòng thí nghiệm, nhưng bà đã có thể bác bỏ điều đó.
Giáo sư Wang là Giáo sư về các bệnh truyền nhiễm mới nổi tại Trường Y Duke-NUS ở Singapore, và cộng tác thường xuyên với Giáo sư Shi Zhengli, Giáo sư có cùng chuyên môn tại WIV.
Là những người bạn lâu năm, họ là hai trong số những chuyên gia hàng đầu thế giới về coronavirus của dơi – tự đặt cho mình biệt danh là Người Dơi Nam và Người Dơi Nữ.
Giáo sư Wang cho biết Giáo sư Shi nói với ông rằng bà "mất ngủ một hoặc hai ngày" vì lo lắng về khả năng "có một mẫu trong phòng thí nghiệm của mình mà bà không biết nhưng có virus, bị nhiễm thứ gì đó và thoát ra ngoài".
Nhưng ông nói rằng bà đã kiểm tra các mẫu xét nghiệm của mình và nhận thấy chúng không chứa bằng chứng về virus gây ra Covid hoặc bất kỳ loại virus nào khác đủ gần để gây ra đợt bùng phát.
Ông cũng nói rằng "không có khả năng" Giáo sư Shi hoặc bất kỳ ai trong nhóm của bà đang che giấu sự thật rằng họ đã tìm thấy bằng chứng về vụ rò rỉ phòng thí nghiệm vì họ cư xử như không có chuyện gì xảy ra, bao gồm cả việc đi ăn tối và lên kế hoạch cho một buổi hát karaoke.
Thông tin tình báo mà hiện đã được giải mật của Hoa Kỳ gợi ý rằng một số nhà nghiên cứu tại WIV đã lâm bệnh vào mùa thu năm 2019 với các triệu chứng "giống với Covid-19 và các bệnh thông thường theo mùa".
Nhưng Giáo sư Wang nói với chúng tôi rằng ông ấy đã đề nghị Giáo sư Shi lấy mẫu máu từ nhóm của bà để xem họ có kháng thể Covid vào tháng 1 năm 2020 hay không.
ẢNH: GETTY IMAGES. Chợ hải sản Hoa Nam
Ông ấy nói rằng bà đã làm theo lời khuyên của ông ấy và tất cả các xét nghiệm đều âm tính.
Giáo sư Wang là một trong nhóm các nhà khoa học tin rằng bằng chứng cho thấy virus đã truyền sang người ở một khu chợ Vũ Hán.
Chợ hải sản Hoa Nam – nơi bán nhiều mặt hàng hơn tên gọi của nó, bao gồm cả động vật có vú hoang dã – có liên quan đến nhiều ca ban đầu, những người làm việc hoặc mua thực phẩm ở đó.
Mặc dù Trung Quốc đã thể hiện sự thiếu minh bạch rõ rệt, nhưng các nhà khoa học này cho biết hiện đã có đủ thông tin, chẳng hạn như dữ liệu về những trường hợp ban đầu đó và việc lấy mẫu môi trường ở chợ đó, để loại trừ khả năng rò rỉ trong phòng thí nghiệm.
Trên thực tế, những tuyên bố chắc chắn như vậy đã có ngay từ đầu, đáng chú ý nhất là trong một bài báo tháng 3 năm 2020 đã trở thành một trong những bài báo khoa học được đọc nhiều nhất và gây tranh cãi nhất trong thời đại internet.
"Nguồn gốc gần nhất của Sars-Cov-2" được viết bởi một số nhà khoa học có tiếng nhất trong lĩnh vực virus học và bệnh mới nổi, và nó kết luận: "Chúng tôi không tin rằng bất kỳ loại kịch bản dựa trên phòng thí nghiệm nào là hợp lý."
Điều đó giúp củng cố ý tưởng – đã nhanh chóng trở nên phổ biến trên hầu hết các phương tiện truyền thông – rằng vụ rò rỉ phòng thí nghiệm là một thuyết âm mưu.
Nhưng một trong những tác giả của bài báo đã nói với podcast rằng giờ đây ông nghi ngờ về sức mạnh của kết luận trước đó.
Ian Lipkin, Giáo sư dịch tễ học tại Đại học Columbia ở New York, có kinh nghiệm lâu năm theo dõi các bệnh trên khắp thế giới, bao gồm cả ở Trung Quốc, nơi ông đã xây dựng mối quan hệ chặt chẽ.
Ông cũng là cố vấn khoa học cho bộ phim Hollywood có tên Contagion.
Giáo sư Lipkin hiện cho biết việc loại trừ bất kỳ kịch bản dựa trên phòng thí nghiệm nào trong bài báo là đưa nó đi quá xa.
Mặc dù ông tiếp tục tin rằng khu chợ vẫn là lời giải thích hợp lý nhất cho việc Covid đến từ đâu và không tin rằng virus đã được chế ra có chủ ý, nhưng ông không cảm thấy có thể loại trừ tất cả các kịch bản trong phòng thí nghiệm hoặc nghiên cứu.
Và ông tình nguyện đưa ra một lý thuyết của riêng mình, chỉ vào một phòng thí nghiệm khác của Vũ Hán – do Trung tâm kiểm soát dịch bệnh Vũ Hán điều hành – nằm cách chợ hải sản Hoa Nam chỉ vài trăm mét.
Chợ được biết là có liên quan đến việc thu thập hàng nghìn mẫu máu và phân từ dơi hoang dã, nghiên cứu đôi khi được thực hiện mà không mang thiết bị bảo hộ thích hợp, theo báo cáo của Trung Quốc – hay nói cách khác đã là một nguy cơ lây nhiễm rõ ràng.
"Những người làm việc ở đó có thể đã bị nhiễm bệnh khi họ ở trong hang để thu thập dơi," Giáo sư Lipkin nói và cho biết thêm rằng ông không biết về phòng thí nghiệm và công việc đó khi cùng viết bài báo vào tháng Ba năm 2020.
Giáo sư Lipkin
Giáo sư Lipkin nói rằng phân tích sâu hơn chỉ ra Chợ Hải sản Hoa Nam là nguồn gốc của virus – bao gồm cả nghiên cứu gần đây tập trung vào bằng chứng về chó gấu trúc ở chợ – không giải quyết được câu hỏi về nguồn gốc.
Ông nói, virus có thể "có nguồn gốc bên ngoài chợ và được phát tán qui mô trong chợ".
Nhìn bề ngoài, những bình luận của Giáo sư Gao về việc không loại trừ khả năng rò rỉ phòng thí nghiệm có vẻ mâu thuẫn nghiêm trọng với lập trường được tuyên bố công khai của Trung Quốc. Thậm chí mạo hiểm.
"Cái gọi là ‘rò rỉ phòng thí nghiệm’ là một lời dối trá do các lực lượng chống Trung Quốc tạo ra. Nó có động cơ chính trị và không có cơ sở khoa học," tuyên bố do Đại sứ quán Trung Quốc tại Anh đưa ra.
Nhưng nhìn theo một cách khác, có thể có nhiều điểm chung hơn vẻ ngoài của nó.
Trong tuyên truyền của mình, Chính phủ Trung Quốc đã thúc đẩy một lý thuyết thứ ba kỳ lạ, không có căn cứ của riêng mình.
Họ nói rằng virus không đến từ phòng thí nghiệm hoặc thị trường nhưng có thể đã được đưa vào nước này trên bao bì thực phẩm đông lạnh.
Chính phủ Trung Quốc nói rằng họ loại bỏ cả phòng thí nghiệm và chợ hải sản – và những bình luận của Giáo sư Gao có thể được coi đơn giản là phiên bản khoa học hơn của quan điểm đó, bởi vì ông loại trừ cả hai. Cả hai đều dựa trên ý tưởng thiếu bằng chứng đó.
"Chúng tôi thực sự không biết virus đến từ đâu… câu hỏi vẫn còn bỏ ngỏ," Giáo sư Gao nói với BBC.
Các nhà khoa học tranh luận – đôi khi gay gắt – liệu câu hỏi có thực sự vẫn còn bỏ ngỏ hay không.
Nhưng, ít nhất là bên ngoài Trung Quốc, có sự đồng thuận rộng rãi về một điều: Trung Quốc đã không làm đủ để tìm kiếm bằng chứng hoặc chia sẻ bằng chứng họ có.
Câu hỏi tưởng chừng đơn giản nhưng vẫn còn đó là Covid đến từ đâu?
Đối với mỗi sinh mạng đã mất, đối với tất cả những người đau khổ và những người tiếp tục đau khổ, câu trả lời cho câu hỏi đó là điều quan trọng.
J.S. & S.M.
Nguồn: bbc.com