Mai An Nguyễn Anh Tuấn (Defend the Defenders – DTD)
“Nếu có việc gì đáng làm, nó đáng được làm chậm rãi” (Frederick Oliver)
“Noi gương” bạn là nhà quay phim Phạm Thanh Hà đi “bát phố chọn cảnh chơi” giữa ngày đại dịch, tôi cũng vác máy ảnh đi lang thang; nhưng không phải đi “chọn cảnh”, mà là đi “chọn” ngay ở tâm trạng ngổn ngang của mình giữa sự vắng lặng của đường phố tựa đêm Giao thừa… Bỗng dưng tôi nhớ đến một bài viết đã rất lâu, của đạo diễn-NSND Đặng Nhật Minh in trên tạp chí “Thông tin UNESCO” viết về Sống Chậm… Triết lý “Sống Chậm” này, thế giới người ta đã nói đến nhiều, nhưng qua một nhà điện ảnh từng trải nghiệm nhiều và sâu về xã hội VN, nó đã như một lời kêu gọi thống thiết, như một trong những giải pháp hữu hiệu để thanh lọc nội tâm, góp phần chữa lành những vết thương xã hội đang mưng mủ, và mong níu giữ lại cái đạo đức xã hội đang xuống cấp không phanh với tốc độ phi mã! Nhưng phải đến những ngày hôm nay, những điều mà bài báo nói trên nêu ra chắc mới có thể bình thản và chậm rãi lọt vào tai người nghe, như một giai điệu của nhạc buồn Chopin trong đêm vắng…
Thế nào là Sống Chậm, mọi người đã nói về Sống Chậm ra sao, tôi xin gửi đường link của một trong những bài báo khá ngắn gọn, xúc tích tôi mới đọc được để những ai tò mò tham khảo. Còn trong đêm nay, tôi chỉ muốn tâm sự đôi suy nghĩ của mình, khi bài báo nọ của người đồng nghiệp đàn anh, thủ trưởng cũ của tôi chợt trở về khuấy động lòng dạ tôi…
Chỉ trong mấy ngày vừa qua, cái cuộc sống hối hả, gấp gáp, chen lấn, xô bồ dường như đã trở thành quá khứ xa lắc; người ta vội ra ngoài mua sắm rồi trở về với nỗi lo lắng thành thật cho gia đình mình, cho người dân ở nước Ý, nước Tây Ban Nha, và cho cả đương kim Tổng thống Mỹ nữa! Tốc độ Sống đang chậm lại, giống như một cuốn phim chiếu chậm, đôi khi lại ở dạng Âm bản (négatif), giúp người ta bàng hoàng nhận ra, bằng cả trực giác, những gì là Thật & Giả – mà cái Giả nhiều người thường ngày vẫn đem ra để làm vũ khí tùy thân hoặc ứng xử với nhau… Cái con số hơn triệu người nhiễm dương tính Covid-19 và hàng chục ngàn người đã chết ở toàn cầu, cùng cái không khí đe dọa hơn cả chiến tranh thế giới đang đè nặng lên tâm tư mỗi quốc gia, mỗi con người kia, khiến cho cái tâm lý “tham sống sợ chết thông thường” dần chuyển thành sự tiếc nuối, nhớ thương những gì tốt đẹp của quá khứ mà lắm khi người ta bỏ quên, thậm chí hắt hủi… Tôi nghĩ đó cũng là tâm sự của nhà văn Thomas Mann khi viết cuốn sách “Chết ở Venice” – đã được đưa lên màn ảnh, nhân vật chính Aschenbach cũng đã chết một cách vô nghĩa bởi bệnh dịch trong khi muốn hưởng thụ biết bao vẻ đẹp của thiên nhiên, văn hóa, lịch sử, con người nước Ý… Cuộc sống của con người thật quý giá, nhất là khi nó đã hiểu và được hưởng Hạnh phúc đích thực, khi nó có dịp sống với hồi ức đau buồn thống khổ để thấm thía cái giá của Hạnh phúc hiện tại… Mà hiểu được những điều đó, đâu phải bằng cách mà các nhân vật trong một phim Mỹ kinh điển: “Nhanh thì sống chậm thì chết” (The Quick and the Dead), chỉ nhanh hơn nhau tích tắc là lấy đi một mạng người để thành kẻ chiến thắng, có tiền và có người đẹp! Cái thời các nhân vật lưu manh bắn súng lục hai tay nhanh như chớp đó đã qua lâu rồi, nhưng cái thói quen giành giật bằng bạo lực, chỉ huy và thống trị người khác bằng bạo lực đã in sâu trong tập quán của nhiều thế hệ người và nhiều chế độ xã hội! Đại dịch hôm nay cũng có thể coi là một dịp hiếm có để không ít người trên khắp thế giới Sống Chậm lại để tỉnh ngộ đôi điều – ít nhất là tỉnh ngộ về Cái ác do mình hay người khác đã gây ra cho đồng bào, đồng loại, chỉ vì họ nôn nóng đốt cháy thời gian, mau chóng đạt được mục đích vị kỷ, và bằng mọi giá. Ví thử, những kẻ vu oan giá họa cho gia đình nàng Kiều mà được xem bộ phim The Tree of Life (Cây đời), nếu được sững sờ kinh ngạc trước sự sinh thành của một con người, chậm rãi, linh thiêng và vĩ đại, sánh với sự sinh thành của vũ trụ mà các nhà làm phim kiên nhẫn miêu tả, chắc chúng sẽ rụt bớt sự tham tàn độc ác bởi nghĩ tới cha mẹ đã vất vả để chúng được thành người ra sao… Phải, cần có sự “Chậm rãi” để đạt tới “Bản nguyên”, và sau cùng là “Sự bất tử – như tên ba tác phẩm của nhà văn M. Kundera, người đã thốt lên: “Họ đâu rồi, những con người thong thả của đời xưa”, những con người đã “biến đi cùng với thiên nhiên” ấy là “những con người sung sướng” có khả năng dẫn dắt người ta chạm đến đáy những điều sinh tử của đời sống – dĩ nhiên trên cả bình diện triết học – để sống một cách có ý nghĩa hơn trong cõi đời “sinh ký” này… Đại thi hào Nguyễn Du, trong những ngày bệnh dịch lan tràn khắp Kinh đô Huế, dính bệnh nằm chờ ôn dịch bắt, chắc cũng đã ngẫm nhiều về sự hỗn loạn, bạo liệt của thời thế, về nỗi đau thương đồng bào ông gánh chịu, mà nếu những người cầm quyền chỉ cần tĩnh tâm, hồi tâm đôi lúc thôi chắc sẽ có thêm chút tình thương dân để dân bớt đau khổ; nhưng ông không nói được với ai điều gan ruột này, vì thế đã im lặng ra đi… Tôi thiển nghĩ: trong những mối hận Kim Cổ của ông để lại cho đời, có mối hận đau đáu khôn nguôi là máu và nước mắt của dân lành chưa biết đến khi nào mới ngừng chảy trong những cuộc chém giết huynh đệ tương tàn, tranh cướp quyền lợi và danh vọng của tầng lớp tự xưng là “phụ mẫu chi dân”… Một nhà nghiên cứu văn học, một nhà Kiều học uy tín đã nói với khán giả, qua ống kính máy quay của tôi : “Thiên tài của Nguyễn Du, trước hết là Tình thương Con người” – theo tôi, đó là một trong những nhận định hay nhất, xứng đáng nhất xưa nay về đại thi hào dân tộc, mà nhờ sự chậm rãi, tỉ mỷ nghiên cứu, vị giáo sư đáng kính đã giúp các học trò và độc giả của ông thấm hiểu một chân lý lớn: cuộc đời Nguyễn Du đã lắng sâu vào mọi kiếp người, cụ nâng niu, trân trọng, xót xa cho mọi biểu hiện nhỏ bé nhất của nỗi khổ đau, kể cả ở số phận một con vật nhỏ bé… Than ôi, nếu vậy thì xưa nay những vị quan to tổ chức những trận đánh lớn, nhanh như chớp vào lũ dân đen con đỏ vô tội tay không, mà coi là những trận đánh đẹp, là vũ công hiển hách, làm sao có thể yêu quý nổi Nguyễn Du – dù họ ngoài miệng ra rả “Vì Dân” và “quá lời nguyện hết thành hoàng thổ công” khi ca ngợi Nguyễn Du!
Những ngày có thể gọi là Sống Chậm này, tôi nghĩ đến những nhà Kiều học của Hội Kiều học Việt Nam và những người yêu “Truyện Kiều” ở mọi miền Tổ quốc, những người “ăn cơm nhà vác ngà voi” nhiều năm nay đã “tự trả lương” cho mình, âm thầm làm những việc đầy ý nghĩa góp phần tôn vinh đại thi hào Nguyễn Du và đưa “Truyện Kiều” vào chiều rộng chiều sâu cuộc sống, dù đó là việc “cứ chọn lấy chốn đoạn trường mà đi” nhưng không ít người khích bác, hằn học; và sự Sống Chậm giúp tôi lắng thêm vào trái tim yêu thương mênh mông của Nguyễn Du đồng thời có thể lắc đầu thương cảm một cách thành thực cho những người giàu lòng đố kỵ nọ…
Những ngày này, tôi dần hiểu ra một điều giản dị: Có sự chậm rãi, chuyên tâm, và cả thời gian cần thiết nữa, mới có thể có được sự thẩm thấu, sự lắng đọng, sự chắt lọc tinh túy – như chuyện anh thợ hót rác Samet đã kỳ công nhặt từng bụi vàng để tạo ra “Bông hồng vàng” cho cô bé Suyzan mà K. Pautovski từng rung động kể ở truyện “Bụi quý”… Bố tôi, trong những ngày cuối đời, giữa lúc đau đớn bởi bệnh tật dày vò vẫn kiên nhẫn dạy cháu gái câu ngạn ngữ Latin: “Shi va piano, va sano; shi va sano, va long tano” (Ai đi một cách nhẹ nhàng như tiếng dương cầm, sẽ đi được tốt, ai đi được tốt, sẽ đi được xa).
“Chậm” trong dòng chảy Sống, cũng có nghĩa là Êm đềm, Bình yên, Thanh thản, Tâm tư trong sáng, Trái tim bớt đi những hờn giận, những tham vọng vô nghĩa mà Đạo Phật vẫn gọi là Tham – Sân – Si, còn Đạo Lão thì định nghĩa là “Vô vi” – tức là hãy thuận theo quy luật của tự nhiên, mà cái tự nhiên vốn có dòng chảy êm đềm, hài hòa…
Những ngày Sống Chậm này giúp tôi nhiều lúc dừng lại mạch suy tư trăn trở nghề nghiệp quen thuộc để giật mình, rồi xót xa cho Đồng bằng sông Cửu Long vốn là vựa lúa đáng tự hào của nước ta giờ đang nhiễm mặn một cách kinh hoàng và có nguy cơ trở thành một “Cánh đồng chết” (The Killing Fields, tên một bộ phim Mỹ nói về họa diệt chủng bọn của Kh’mer Đỏ) mà một tác giả VN mới cảnh báo, bởi vì người ta đã vi phạm một cách man rợ những quy luật của Tự nhiên! Và chắc chắn rất nhiều người đồng cảm với tôi…
Sống Chậm, không có nghĩa là sự chậm chạp, giết thời giờ, kéo dài thời gian vô ích, đối lập hoàn toàn với kiểu sống vội vã, chụp giựt, buông thả, được chăng hay chớ, tùy tiện, vui đâu chầu đấy… – những tật mà không ít thanh niên thành phố lẫn nông thôn hiện nay đã nhiễm phải và nướng mình trong các chầu bia rượu kéo suốt buổi. Họ “tăng tốc độ” số lần các cuộc kề cà nhâm nhi các thức đặc sản, giọt rượu quý hiếm, trong những chuyện vô bổ quanh các điện thoại đời mới, chiến công về các cuộc “săn bắt” tình yêu, hay chuyện cá cược, những Scandal về ca sĩ, người mẫu nổi danh…
Những ngày này, tôi mới thật thấm thía ý vị trong câu chuyện ông Trần Khánh Dư, giám đốc Trung tâm Bảo tồn di sản Tôn giáo từng kể, ông đã trăn trở tìm cách tặng người trông xe nghèo một chiếc kính lão mới ra sao để ông ta không thấy bị hàm ơn, không đánh mất lòng tự trọng; tôi mới có thể bất ngờ thực sự và say mê với công trình của hai người Thái ở Sơn La – một là học trò, một là bạn thân về truyện thơ Xống chụ xon xao nhìn từ góc độ thi pháp, mà nếu bình thường chắc tôi đã tìm cách khất lần trước cuốn sách mà tôi biết là rất cần thiết, rất có giá trị đó… Mới đây nhất, sau khi đọc bài viết của nhà nghiên cứu Vũ Thế Khôi (cháu bốn đời của cụ Vũ Tông Phan, bạn thân của cụ Nguyễn Văn Siêu) nhận xét về vài điểm chưa chuẩn trong bài viết liên quan đến lịch sử của tôi, tôi rất mừng và xin “vái” ông làm sư phụ trên FB, thì nhận được một Stt thế này: “Nên tôn trọng sự thật vốn có để học hỏi, tự hào và giữ gìn, bảo tồn. Chớ huyếnh, bốc, tán dẫn đến méo mó, toàn lũ thuốc lào, nước vối chõ vào di sản”. Như ngày bình thường thì có thể tôi sẽ nổi tự ái và tự ái hộ, tranh luận sồn sồn ngay, vì bạn ấy đã kênh kiệu dạy bảo, thiếu văn hóa tranh luận đã đành, còn xách mé với nhiều nhà nghiên cứu cao tuổi mà bạn ấy nhét vào một rọ đầy khinh bỉ là: “toàn lũ thuốc lào, nước vối”, tệ nhất là câu: “chõ vào di sản” – tựa như một anh chàng nhà giàu ngày trước đang bập bẹ học chữ Tây, mặc quần áo trắng, chỉ tay mắng nhiếc mấy ông đồ xứ Bắc chỉ quen với thứ chữ hình vuông! Nhưng, trong những ngày này, tôi chỉ thấy hơi buồn cười có pha chút thương hại, rồi lòng buồn trĩu… Tôi nghĩ, có lẽ lúc này bạn ấy chắc cũng đã ân hận, bởi khi viết ra điều kia hơi vội vã, và cũng thấy như tôi: để được lòng “sư phụ” thì chỉ cần chắp tay thành khẩn trước người xứng đáng là “sư phụ” mình, thế là đủ; và đạo lý dân tộc ủng hộ những kẻ thành khẩn, ham học hỏi, không dấu dốt, dù kẻ đó có là “lũ thuốc lào, nước vối” dân dã ở vùng khỉ ho cò gáy nào; và xin thưa: những bậc thầy về chữ Hán chữ Nôm của tôi và bạn hầu hết là các cụ “thuốc lào, nước vối” cả đấy ạ.
Những ngày Sống Chậm, tôi mới có dịp lan man nghĩ nhiều về cái gọi là đạo lý dân tộc mà hệ thống Giáo dục của chúng ta nhiều lúc đã coi nhẹ, để những khẩu hiệu chính trị cao siêu nhưng vô bổ lấn át, khiến lũ trẻ đáng yêu đang có nguy cơ dần biến thành những “Người máy” vô cảm – chuyện những bảo vệ trẻ ở cửa hàng nọ đã trói một bé gái ăn trộm hai cuốn truyện tranh mỏng, treo biển “Tôi là ăn trộm” trước ngực bé rồi chụp ảnh quay phim tung lên mạng, là một ví dụ điển hình cho sự giáo dục kiểu ấy – kiểu sẽ chỉ cho ra “lò” những “Kiêu binh” thời mạt Lê – Trịnh, những “Hồng vệ binh” bên Tàu dạo nọ và những DLV hiện tại ở nước ta!… Nhà thơ Hy Lạp Ianit Ritsôt khi sang thăm VN đã ví Hồ Gươm như một lẵng hoa đẹp giữa lòng Thủ đô Hà Nội, là người có những câu thơ thấm thía về giáo dục & tự giáo dục thế này: “Ai cũng một mình đi đến Tình yêu, đến Vinh quang và Cái chết / Tôi lặp lại thơ tôi / Thế là / Sự thèm khát phải có bánh mỳ và cái hôn / Không làm tôi thấp hèn, sa sút” (Đào Xuân Quý dịch). Ông bảo: “Tôi lặp lại thơ tôi”, cũng có nghĩa là ông Sống Chậm lại, trải nghiệm lại những gì mà trường học và cuộc đời đã dạy để có thể sống thì hiện tại như một Con người đúng nghĩa…
Và trong những ngày Sống Chậm này, tôi mới có nhiều thời gian hơn để nghĩ về mẹ tôi. Bà hàng ngày vẫn sống bên tôi, tôi vẫn chăm sóc mẹ với phận sự của người con trai trưởng… Nhưng đêm nay, trong vắng lặng, tôi chợt nhớ da diết tiếng đàn của bà, tiếng đàn đã mấy tháng nay im lặng bởi bà không thể ngồi trên đàn được nữa… Bao năm qua, một cô giáo dạy nhạc bình thường như bà đã là một cành dương kỳ diệu che chở giúp cho một gia đình nhà giáo nghèo vượt qua những cơn bão táp, máu lửa, nghèo đói của Đất nước… Sau những buổi lặn lội chở gạo, thức ăn cho các con tới nơi sơ tán, sau những lúc chen chúc mua từng lít nước mắm, từng chai dầu hỏa bằng tem phiếu, bà lại trở về với việc dạy các con và học trò xướng âm những bản nhạc mới, hoặc lặng lẽ mê mải bên cây đàn, tiếng đàn của bà đã đưa con cháu vào thế giới của âm thanh – cũng là thế giới của Bình yên, của khát vọng làm người tử tế… Đêm nay, qua tiếng đàn nhớ lại của mẹ, tôi càng thấm thế nào là Sống Chậm; những tempo nhanh chậm của bất cứ bản nhạc nào xét cho cùng chỉ là ước lệ, tạm thời, còn trong thẳm sâu của người nhạc sĩ và người thể hiện chính là sự Chậm rãi, Trang nghiêm, hướng tới sự Cao cả của Tâm hồn và cái Thiện của cuộc sống… Cái Thiện đó, chính là cái đích mà tất cả những người Lương thiện đang hướng tới, dù phải đối mặt với các thảm họa khủng khiếp như Chiến tranh, Dịch bệnh… Con người đã phải cảnh giác quá nhiều và quá lâu rồi theo lời kêu gọi, cảnh báo của một nhà báo Tiệp Khắc, còn giờ đây, chỉ Tình thương đồng loại mới là “cây đũa thần” hiệu nghiệm cứu giúp nhân loại – “cây đũa thần” mà Thánh Gandhi, văn hào Lev Tolstoi, Vua Phật Trần Nhân Tông, đại thi hào Nguyễn Du… đã nhiều lần gửi gắm và kêu gọi thống thiết trong nước mắt hòa máu…
Mà đã là Tình thương thì bao giờ cũng xa lạ với những gì bạo liệt, tốc độ, chớp nhoáng, sắt thép, dữ dằn; nó cần sự êm dịu, nhẹ nhàng, thanh thản, trìu mến, lắng sâu, tựa “Tiếng thương như tiếng mẹ ru những ngày” – câu thơ hay nhất trong cuộc đời của một nhà thơ VN hiện đại đạt tới đỉnh cao trong việc ca ngợi vẻ đẹp của bạo lực và tốc độ chiến thắng…
Tiết Thanh minh, 4/ 4/ 2020
Tác giả gửi BVN.