Mã Thiên Kiệt
Lời người dịch: (Mã Thiên Kiệt (Ma Tianje) là Phó chủ biên tại văn phòng Bắc Kinh của trang Chinadialogue (Trung ngoại đối thoại 中外对话). Trước đó, ông là Giám đốc chương trình của Hòa bình Xanh (Greenpeace) ở đại lục.
Dưới đây là bài viết rất dài (hơn 4.000 chữ, có thời gian hãy đọc) được Mã Thiên Kiệt đăng trên trang blog Chublic Opinion (Dư luận Trung Quốc) của mình ngày 4.2. Đây là một bài viết thấm thía, toàn cảnh và toàn diện về những gì xảy ra ở Trung Quốc trong vài tuần qua và cả trong gần hai thập niên qua mà chắc chắn người Việt không thể không có sự liên tưởng khi đọc qua.
Mình chuyển ngữ vội với sự trợ giúp của Google Translate, nên có sai sót, trúc trắc hay sự cẩu thả, chểnh mảng nào xin được hưởng lượng khoan hồng!
Facebooker Duan Dang
Đối với hầu hết người dân Trung Quốc đang theo dõi tình trạng khẩn cấp vì virus corona của Vũ Hán, tình hình đã leo thang đột ngột vào ngày 20 tháng 1, gần 20 ngày sau khi nó được công khai lần đầu (và bị giảm nhẹ).
Trong một cuộc xuất hiện ngoạn mục tại cuộc họp báo do Ủy ban Y tế quốc gia (NHC) tổ chức, Chung Nam Sơn (Zhong Nanshan), chuyên gia hô hấp 84 tuổi và là chuyên viên hàng đầu trong nhóm tư vấn cấp cao của NHC, đã thừa nhận trước một căn phòng chật kín phóng viên rằng virus corona truyền từ người sang người.
Ông cũng tiết lộ các nhân viên y tế đã bị nhiễm bệnh. Trong một cuộc đối thoại trên truyền hình với người dẫn chương trình "News 1 + 1" Bạch Nham Tùng (Bai Yansong) cuối ngày hôm đó, ông Chung đã đi xa hơn bằng cách khuyến nghị mọi người nên tránh rời khỏi hoặc đi đến Vũ Hán.
Sáng hôm đó, ông Chung được Thủ tướng Lý Khắc Cường mời báo cáo trong cuộc họp chính phủ về dịch bệnh, theo sau chỉ thị chính thức đầu tiên của Chủ tịch Tập Cận Bình kể từ khi tình trạng khẩn cấp phát sinh.
Nhưng chính sự tái xuất của Chung trên bình diện quốc gia đã thay đổi hoàn toàn tông điệu của cuộc thảo luận trên cả nước.
Cho đến lúc này, sơ đồ cuộc hành trình của con virus mới đến với trung tâm của một cuộc khủng hoảng y tế toàn cầu là tương đối rõ ràng.
Vào đầu tháng 12 năm 2019 và có lẽ sớm hơn, virus corona có khả năng đã phá vỡ hàng rào chủng loài tại một khu chợ ẩm ướt giữa Vũ Hán, thành phố 11 triệu dân bên sông Dương Tử, và lây nhiễm cho nạn nhân đầu tiên. Các ca nhiễm bị một dạng viêm phổi cấp tính và từ đó nó bắt đầu lây lan. Điều cũng rõ ràng là trước ngày 20 tháng 1, cuộc tranh luận xung quanh dịch bệnh được xác định bởi phản ứng chậm chạp và lầm bầm của chính quyền địa phương.
Theo nhiều mốc thời gian được tái dựng bởi người dùng phương tiện truyền thông xã hội Trung Quốc, ca nhiễm đầu tiên xuất hiện ngay từ ngày 8 tháng 12, nhưng phải đến ngày 30 tháng 12, các cơ quan y tế Vũ Hán mới thừa nhận sự tồn tại của ca "viêm phổi không rõ nguyên nhân" thông qua thông báo lưu hành nội bộ mà sau đó bị rò rỉ.
Thông báo áp xuống một chỉ thị giữ bí mật nghiêm ngặt về căn bệnh. Hơn nữa, vào ngày 1 tháng 1 năm 2020, chính quyền đã "xử phạt" 8 công dân vì lan truyền "tin đồn" về căn bệnh này. Sau khi các phương tiện truyền thông nắm trong tay thông báo, chính quyền địa phương thừa nhận có 27 trường hợp đã được chẩn đoán, hầu hết trong số đó có liên quan đến các chủ cửa hàng trong chợ hải sản Hoa Nam. Nhưng ngôi chợ, bị nghi ngờ là một ổ chứa virus, vẫn được phép mở cửa cho đến năm mới, chỉ bị đóng cửa sau khi tình hình được công khai.
Sự thừa nhận thẳng thừng của Chung Nam Sơn đã đánh thức đất nước trước một tình huống đe dọa đến tính mạng, gợi nhớ đến 17 năm về trước, khi trận dịch SARS thảm khốc năm 2003 khiến hơn 700 người trên toàn cầu thiệt mạng và làm cả nước tổn thương trầm trọng và lâu dài.
Vào thời điểm đó, sự xuất hiện của Chung trên chương trình tin tức hàng đầu của CCTV "Face to Face" đã thách thức trực tiếp sự quả quyết sai lầm mà Bộ trưởng Y tế Trương Văn Khang (Zhang Wenkhang) đưa ra. Trương nổi tiếng vì cười nhạo một nhà báo nước ngoài đeo khẩu trang trong cuộc họp báo vào đầu tháng 4 năm 2003, khi dịch bệnh SARS ở Bắc Kinh, trên thực tế, đã vượt khỏi tầm kiểm soát. Chưa đầy hai tuần sau, ông cùng với thị trưởng Bắc Kinh đã bị cách chức trong một bước ngoặt của cuộc chiến chống SARS.
Tính biểu tượng từ màn tái xuất của Chung là trấn an. Vị bác sĩ này, cùng với bác sỹ Tưởng Ngạn Vĩnh (Jiang Yanyong), những người bất chấp nguy cơ bị đàn áp chính trị để cảnh báo truyền thông quốc tế về sự bùng phát SARS ở Bắc Kinh, là lương tâm của cộng đồng y tế Trung Quốc từng mang lại hy vọng cho mọi người vào năm 2003.
Ông đã chứng minh rằng sau 17 năm, ông vẫn được công chúng Trung Quốc dành cho sự tôn trọng hết mực. Bức ảnh chụp một ông cụ bát tuần mỏi mệt chợp mắt trên một chuyến tàu đến Vũ Hán lan truyền dữ dội trên Weibo khi mọi người bày tỏ lòng kính trọng với vị bác sĩ. Và người dùng Weibo than thở trước một thực tế rằng 17 năm sau, vẫn cứ phải là lão nhân ấy truyền đi tin xấu cho toàn quốc.
Các sự kiện sau này sẽ chứng minh cảm giác được trấn an ấy vừa sai lầm vừa hấp tấp. Trung Quốc năm 2020 tiến bộ hơn nhiều về kinh tế và công nghệ so với Trung Quốc năm 2003. Tuy nhiên, dịch Vũ Hán đã phơi bày sự yếu ớt và "hệ thống miễn dịch xã hội" yếu kém của nó, mà đối với một thế hệ mới của Trung Quốc, là một khám phá đau đớn và là sự khai tâm về chính trị.
Dự cảm rằng các tín hiệu chính trị đang thay đổi, Tài Tân (Caixin), tuần báo kinh doanh được xem như pháo đài của báo chí chuyên nghiệp, là một trong những nơi đầu tiên gửi phóng viên đến Vũ Hán, trong khi mọi người tháo chạy đàn đàn lớp lớp, một số vì bệnh dịch, một số vì dịp Tết âm lịch, kỳ nghỉ quan trọng nhất trong năm khi hàng trăm triệu người đổ về quê để đoàn tụ gia đình.
Những bài báo đầu tiên của Tài Tân ở hiện trường Vũ Hán là từ Bệnh viện Đồng Tế (Tongji) và nhà ga Vũ Hán, ghi nhận các biện pháp được thiết lập một cách trễ tràng. Rõ ràng, lời khuyên của Chung Nam Sơn về việc không rời khỏi hoặc đi đến Vũ Hán không được lưu tâm vì một lượng lớn du khách vẫn đang lang thang trong các sảnh của nhà ga đông đúc. Dịch bệnh không thể xảy ra vào thời điểm tồi tệ hơn.
Trong thành phố, các phóng viên ghi nhận những dấu hiệu rắc rối đáng lo ngại hơn nhiều. Một nhóm phóng viên của tuần báo Tam Liên (Sanlian Weekly) đến thăm chợ hải sản Hoa Nam đã đóng cửa và tình cờ gặp ông chủ cửa hàng Hoàng Xương (Huang Chang), người đang thu dọn đồ từ cửa hàng bị đóng cửa của mình. Hoàng bị nhiễm bệnh. Và vợ ông cũng vậy.
Nhưng cả hai đều thoải mái di chuyển trong thành phố vì các bệnh viện không được cảnh báo đầy đủ hoặc không sẵn sàng để tiếp nhận bệnh nhân từ chợ hải sản này.
Bài báo của Sanlian khiến mọi người chú ý đến các bệnh viện tơi tả ở Vũ Hán, nhiều trong số đó đã có dấu hiệu căng thẳng: những hàng người ngày càng dài tại các phòng cấp cứu, thiếu hụt bộ dụng cụ xét nghiệm, khu phòng chứa đầy bệnh nhân phải cách ly…
Đối với một số người, sự đào bới từ thực địa như thế là một sự hồi tưởng về quá khứ không xa nhưng vắn số. Lý Hải Bằng (Li Haipeng), một nhà báo điều tra kỳ cựu đã nhắc những người theo dõi Weibo của mình "hãy ngắm nhìn ánh hoàng hôn rực rỡ cuối cùng", vì đây là những phương tiện truyền thông cuối cùng còn lại của Trung Quốc vẫn bảo vệ lợi ích công cộng.
Giữa năm 2003 và 2020, có một sự khác biệt rõ ràng đối với bất kỳ ai theo dõi, đó là sự thoái trào và xuống cấp của ngành truyền thông ngoài quốc doanh của Trung Quốc. Vào đầu thế kỷ, các tờ báo và tạp chí mới được tự do hóa (một phần) của Trung Quốc theo đuổi các tin tức và vụ bê bối với sự nhiệt thành không khác mấy với các đồng nghiệp phương Tây.
Vụ SARS đã xây dựng tên tuổi các cơ quan truyền thông như Southern Metropolis News, tờ nhật báo khổ rộng từng làm nên lịch sử, và nhật báo Thanh niên Bắc Kinh như một lực lượng đáng gờm.
Sự dũng cảm của họ khi phá vỡ các chỉ thị cấm khẩu đã gióng lên hồi chuông cảnh báo đầu tiên ở Quảng Châu và Bắc Kinh, hai tâm chấn của dịch SARS. Những năm sau đó chứng kiến nhiều đợt thanh lọc và kỷ luật trong ngành này.
Các tổ chức giám sát trở thành một giống loài quý hiếm và các nhà báo điều tra đã trở thành một loài có nguy cơ tuyệt chủng. Sự thoái trào của các phương tiện truyền thông hiển hiện đến mức ngay cả Hồ Tích Tiến (Hu Xijin), tổng biên tập của Hoàn Cầu thời báo và là người bảo vệ sắc sảo các chính sách của Đảng, đã thừa nhận sự kìm kẹp liên tục quyền lực của các phương tiện truyền thông bởi "các cơ quan chính phủ không liên quan" (đề cập đến những người không trực tiếp phụ trách truyền thông) đã làm suy yếu đáng kể khả năng của xã hội trong việc gióng lên sự báo động về nguy cơ sắp xảy ra.
17 năm sau SARS, quốc gia này đã chủ động dỡ bỏ một phần quan trọng trong hệ thống miễn dịch trước nguy cơ như thế. Và phải trả giá đắt.
Vào ngày 23 tháng 1, người dân ở Trung Quốc thức dậy với tin tức Vũ Hán bị phong tỏa bởi một mệnh lệnh của chính quyền. Đại đô thị bên sông Dương Tử đã đóng cửa tất cả các nhà ga giao thông. Không ai có thể ra khỏi thành phố nữa.
Các biện pháp quyết liệt được đón nhận với sự bối rối, hoảng loạn và kích động thái quá. Có lúc, ngay cả thị trưởng Vũ Hán cũng không rõ lệnh cấm đi lại áp dụng với đối tượng nào.
Tông điệu trong các bài tường thuật của phương tiện truyền thông nhanh chóng trở nên u ám từ sự báo động thận trọng của Chung Nam Sơn đến sự tuyệt vọng của Quản Dật (Guan Yi). Quản, một nhà virus học hàng đầu tại Đại học Hồng Kông, cho biết bản thân ông thấy "sợ hãi" trong một cuộc phỏng vấn trực tiếp với Tài Tân. Chiến binh lão làng từng kinh qua dịch SARS và cúm gia cầm thừa nhận trong chuyến thăm ngắn ngày tới Vũ Hán trước khi phong thành, ông đã chứng kiến một thành phố hoàn toàn không được vũ trang. "Nó sẽ tệ hơn SARS gấp 10 lần".
Khi tâm trạng thay đổi, những tình huống khủng khiếp trong các bệnh viện của Vũ Hán bắt đầu lộ diện. Cả hai tờ Sanlian Weekly và Beijing News, một tờ báo khác gia nhập đội hình báo chí trên thực địa, đều chuyển sự chú ý đến các khu phòng đông đúc và phòng cấp cứu. Bức tranh mà họ mô tả thật kinh khủng: nhân viên y tế bị choáng ngợp bởi một số lượng lớn bệnh nhân đổ đến. Năng lực của các bệnh viện đã đạt đến giới hạn của nó, biến chính chúng thành không gian công cộng nguy hiểm. Bệnh nhân không được chẩn đoán bị xua đi, lây lất giữa nhà và bệnh viện.
Năm 2003, SARS tước đi mạng sống của một số lượng lớn nhân viên y tế bởi các bệnh viện không thể cách ly bệnh nhân ngay lập tức. Nhưng sự cô lập cần không gian mà các bệnh viện quá đông đúc của Vũ Hán không có. Phương tiện truyền thông xã hội nhanh chóng tràn ngập hình ảnh những hàng dài người tại các cơ sở chăm sóc sức khỏe. Một đoạn video đau lòng quay cảnh một bác sĩ ở tiền tuyến tuyệt vọng gọi điện cho tất cả các thượng cấp của ông ta, than khóc và chửi bới, được đăng tải rộng rãi, sau đó bị kiểm duyệt, và liên tục được đăng lại.
Giống như những người đồng nghiệp đi trước của họ vào năm 2003, các nhân viên y tế của Vũ Hán đã phải đối mặt với cuộc bạo kích của một loại virus ít được hiểu biết như những người lính tay không. Chủ nghĩa anh hùng trở nên chua xót hơn cả khi mà sự hy sinh của họ lẽ ra có thể tránh được. Không thiếu sự mỉa mai khi tình huống sinh tử trong bệnh viện được đặt cạnh tâm trạng hội hè của các nhà quản lý Vũ Hán.
Hóa ra vào đêm ngày 21 tháng 1, chưa đầy hai ngày trước khi thành phố bị phong tỏa, các nhà lãnh đạo của Vũ Hán và tỉnh Hồ Bắc đã thưởng thức một chương trình lễ hội mùa xuân phấn chấn dành riêng cho các cán bộ. Truyền thông xã hội cũng nhận thấy vào ngày 19 tháng 1, chỉ một ngày trước những cảnh báo của Chung Nam Sơn trên truyền hình quốc gia, chính quyền Vũ Hán đã tổ chức một bữa tiệc mừng xuân lớn với 40 nghìn gia đình, một sự coi thường trắng trợn các nguyên tắc phòng dịch.
Các nhà quan sát tỉ mỉ hơn bắt đầu kết nối các dấu chấm. Sự công bố muộn màng các dữ liệu lây nhiễm chính thức của Vũ Hán đã dừng lại chỉ 5 ngày sau khi dịch virus bùng phát vào ngày 31 tháng 12.
Từ ngày 6 tháng 1 đến ngày 16 tháng 1, cơ quan y tế của thành phố không báo cáo một trường hợp mới nào, để lại ấn tượng rằng dịch bệnh đã được kiểm soát. Sự im lặng trùng khớp với các hội nghị chính thức và lịch trình lễ lạt: từ ngày 6 đến 11 tháng 1, các cán bộ tỉnh đã tập trung tại Vũ Hán cho các phiên họp thường niên của Đại hội Đại biểu nhân dân địa phương. Rõ ràng, lễ nghi chính trị không thể bị xáo trộn.
Khi sự công phẫn nhắm vào giới quan chức dâng cao, một kiểu phẫn nộ khác đã tập hợp lực lượng. Thông điệp bi quan của Quản Dật trên tờ Tài Tân đã vấp phải những lời quở trách từ phương tiện truyền thông xã hội, với những cư dân mạng chỉ trích ông ta là gieo rắc hoảng loạn và "chơi trội".
Sự lựa chọn rời khỏi Vũ Hán ngay lập tức của ông cũng bị chế nhạo như một hành động đào ngũ. Một số người đi xa hơn đến mức gợi ý ông Quản đã có tiền sử phóng đại quá mức các tình huống vi rút, trích dẫn các bình luận báo động của ông về dịch cúm gia cầm năm 2013. Bản thân Tài Tân cũng không tránh khỏi những lời chỉ trích như vậy, khiến tác giả của cuộc phỏng vấn phải bảo vệ bài báo một cách công khai, nhấn mạnh việc đăng tải những tiếng nói như thế là lành mạnh đối với cuộc chiến chống lại virus.
Phản ứng dữ dội chống lại Quản Dật và Tài Tân không phải là hiếm trong sự bùng nổ dư luận trên toàn quốc xung quanh cơn dịch. Nhiều thứ đã thay đổi trong 17 năm kể từ năm 2003, nhưng có một sự khác biệt rõ ràng là sự xuất hiện của những “dư luận viên” cơ sở trên mạng chống lại cái mà họ coi là "lực lượng lật đổ".
Các chuyên gia, phương tiện truyền thông và cá nhân đều có thể trở thành mục tiêu đe dọa dưới danh nghĩa "đập tan tin đồn". Giá trị hợp nhất của các nhân tố trực tuyến như vậy (một số có dấu hiệu điều phối của nhà nước, một số khác tự phát) dường như là sự duy trì trật tự và ổn định xã hội trước sự bất ổn và hỗn loạn cực độ. Bất kỳ phát biểu nào bị coi là kích động hoặc gây hiểu lầm đều bị đối xử bằng sự chỉ trích thô bạo và trong nhiều trường hợp là nhắm vào cá nhân.
Phương tiện truyền thông đặt dấu hỏi về số liệu thống kê chính thức và khuếch đại tiếng nói không chính thức có nguy cơ kép phải hứng chịu sự kiểm duyệt của chính phủ và cả sự trừng phạt của dư luận. Điều bi thảm là ngay giữa tình trạng khẩn cấp ở Vũ Hán, "hệ thống miễn dịch chống lại bất đồng chính kiến" tiên tiến trên mạng này đã được kích hoạt để tấn công những cá nhân có nhu cầu và mối bất bình thực sự.
Trong cơn hỗn loạn của việc phong thành, ba người dùng Weibo ở Vũ Hán đã đăng bài mô tả về những gì họ trải qua. Một bệnh nhân nghi ngờ nhiễm virus đã bị các bệnh viện quá đông khước từ. Bệnh tình của bà xấu đi nhanh chóng ở nhà, cuối cùng bà được nhận vào một phòng chăm sóc đặc biệt (ICU) và chết hai ngày sau đó. Bà không bao giờ có cơ hội được chẩn đoán chính thức.
Khi các cháu gái của bà đăng bài về cái chết của bà, họ đã tỏ ra mất tinh thần. Một trong số họ mô tả cảnh tượng khủng khiếp tại bệnh viện, một số trong đó cô ta nghe được khi trò chuyện với tài xế xe cứu thương. Điều này đã trở thành tội lỗi của cô. Khi các tài khoản Weibo có ảnh hưởng lượm được câu chuyện, họ không hài lòng và tức tối bởi các bài viết đăng trong tâm trạng não nùng. Một phần của câu chuyện nghe có vẻ không hợp lý. Và làm sao ba người dùng Weibo dường như không liên quan lại đột nhiên bắt đầu đăng bài về một “bà cô”?
Một cách nhanh chóng, một câu chuyện về "các phần tử xấu" cố gắng gieo rắc sự ngờ vực về phản ứng trước bệnh dịch của chính phủ bắt đầu xuất hiện xung quanh ba chị em họ hàng. Sự bất nhất trong các câu chuyện của họ đã được nêu bật. Những câu từ khả nghi bị soi kỹ lưỡng. Giả thuyết lọt tai nhất là họ là những đặc vụ internet được chế độ Đài Loan thuê để khuấy động sự bất mãn ở đại lục, dựa trên việc sử dụng ngôn ngữ không hợp thời của họ.
Bị lôi cuốn bởi những câu chuyện như vậy, hàng ngàn người dùng Weibo đã đổ xuống không gian Weibo của ba chị em họ để lăng mạ. "Đồ chó cái kinh tởm!". Họ nguyền rủa. Khi Weibo xác minh danh tính của ba người phụ nữ một cách muộn màng, một vài kẻ cáo buộc đã đưa ra lời xin lỗi công khai. Weibo sau đó đã đình chỉ một số tài khoản hàng đầu trong vụ này.
Ba chị em họ không đơn độc. Trên khắp Weibo, những người tìm kiếm sự giúp đỡ tuyệt vọng từ tâm chấn của thảm họa truyền nhiễm đang bị truy đuổi và tấn công bởi "những người bảo vệ sự thật" vì đã lan truyền tin đồn và thông tin sai lệch. Bắt nạt lan rộng đến mức một người dùng đã đưa ra một hướng dẫn châm biếm khuyên người Vũ Hán tìm kiếm giúp đỡ trên Weibo đầu tiên hãy tự sỉ nhục mình và xin lỗi “những người bảo vệ sự thật” để họ tha thứ trước cái đã.
Các nhà quan sát tin rằng những kẻ tấn công bị một chứng hoang tưởng cực kỳ ác cảm với những người truyền bá thông tin làm đảo lộn thế giới quan có trật tự của họ. Những người dùng internet đau khổ của Vũ Hán không phải là nhóm duy nhất bị lăng mạ từ chứng hoang tưởng.
Ngoại tuyến, trong thế giới thực, người dân từ Vũ Hán và Hồ Bắc đột nhiên thấy mình không được chào đón ở quê hương. Các sự cố của du khách từ Hồ Bắc bị khách sạn và nơi cư trú từ chối bắt đầu xuất hiện. Đến ngày 26 tháng 1, 3 ngày sau khi chính thức bị phong thành, cảnh tượng này đã trở thành mối quan tâm của cả nước, khiến các blogger phải công khai kêu gọi trấn tĩnh trước cơn quay cuồng: "Người Vũ Hán không phải là kẻ thù của chúng ta".
Cụ thể hơn, một lời kêu cầu chấm dứt rò rỉ thông tin cá nhân của những người đến từ Hồ Bắc được phát đi. Rõ ràng, những người cảnh giác trong hệ thống có quyền truy cập vào thông tin như đăng ký nhận phòng khách sạn đã phát tán nó để những người khác có thể tránh, báo cáo hoặc xua đuổi những người có liên quan đến tỉnh Hồ Bắc.
Khi những người bình thường bị truy đuổi, cô lập, bắt nạt, bịt miệng và hành hạ, một hướng nghi vấn khác, về những người phải chịu trách nhiệm về hỗn loạn, chật vật giữ sự tập trung của nó.
Trong đợt oanh tạc của thông tin liên quan đến dịch bệnh, sự tức giận của công chúng giống như quả bóng nhỏ trong trò chơi roulette. Tại bất kỳ thời điểm nào, nó có thể đáp xuống trên đầu chính quyền thành phố Vũ Hán, chính quyền tỉnh Hồ Bắc, Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh Trung Quốc (CDC), CDC Hoa Kỳ hoặc Tổ chức Y tế thế giới (WHO), tùy thuộc vào câu chuyện truyền thông nào hoặc bài viết nào trên blog đang là xu hướng tại thời điểm đó.
Bệnh dịch và kỳ nghỉ Tết cùng nhau tạo ra một không gian thời gian trực tuyến chưa từng có, nơi hàng trăm triệu người Trung Quốc, đang rảnh việc, không có gì khác để làm ngoài việc chứng kiến một trong những cuộc khủng hoảng sức khỏe cộng đồng tồi tệ nhất của đất nước đang diễn ra trên màn hình điện thoại di động của họ. Mỗi hành động của mọi diễn viên đều bị soi chiếu kỹ lưỡng và bình luận bởi hàng triệu người trên mạng. Có lúc, 10 triệu người đang theo dõi trực tiếp các công trường xây dựng của một bệnh viện khẩn cấp, đặt biệt danh cho các chiếc máy ủi và máy xúc. (Rảnh thiệt! – người dịch).
Trong môi trường này, giới tinh hoa cầm quyền của Trung Quốc đột nhiên bị ném vào một đại hý trường ảo khổng lồ nơi các kỹ năng làm chính khách của họ bị kiểm tra không thương xót. Và họ đã thất bại một cách ngoạn mục. Khi các quan chức thành phố và tỉnh lên TV, họ xuất hiện rời rạc, vụng về và hoàn toàn ngu ngốc.
Trong một cuộc họp báo thu hút đông khán giả, không ai trong số ba cán bộ, kể cả tỉnh trưởng Hồ Bắc, có thể đeo khẩu trang đúng cách. Trong một phân đoạn bị nhiều người lên án và chế giễu, viên tỉnh trưởng, khi trả lời các câu hỏi về năng lực sản xuất khẩu trang của tỉnh, đã phải sửa câu trả lời của mình hai lần sau khi được thư ký nhắc nhở. Thảm họa khiến các nhà quan sát tự hỏi liệu có phải giới quan lại Trung Quốc, được bảo vệ khỏi cuộc truy vấn từ truyền thông quá lâu, đã hoàn toàn mất đi cả khả năng tối thiếu là ra vẻ có năng lực. Đây là những chính trị gia bán sỉ không bao giờ bận tâm đến bán lẻ.
Có lẽ bị áp lực bởi sự phản đối kịch liệt của công chúng buộc phải hành động giống người hơn, Chu Tiên Vượng (Zhou Xianwang), thị trưởng Vũ Hán, sau đó đã thực hiện một cuộc phỏng vấn ứng khẩu một đối một với người dẫn chương trình Đổng Thiến (Dong Qian) của CCTV.
Phải ghi nhận là ông ta đã trả lời một vài câu hỏi với mức độ thẳng thắn hiếm thấy trong tình huống điên loạn của sự tê liệt chính quyền. Nhưng màn trình diễn đã không lấy về được nhiều điểm cho ông ta. Thay vào đó, một trong những câu trả lời của ông ám chỉ một vấn đề thâm sâu hơn nhiều trong hệ thống.
Trả lời một câu hỏi quan trọng về việc chính quyền địa phương che đậy dịch bệnh trong những ngày then chốt trước ngày 20 tháng 1, viên thị trưởng phàn nàn rằng với tư cách một chính quyền thành phố, họ cần sự cho phép từ cấp cao hơn mới được cảnh báo công chúng.
Lời thú nhận trên truyền hình quốc gia châm ngòi một trò chơi đùn đẩy trách nhiệm kinh tởm sẽ chiếm lĩnh cuộc tranh luận công khai rối như canh hẹ trong những ngày kế tiếp. Phương tiện truyền thông tận dụng sự cởi mở hiếm hoi để đào sâu vào chế độ kiểm soát dịch bệnh của Trung Quốc, vốn được tu bổ sau SARS để ngăn chặn sự tái diễn của bệnh dịch, với hy vọng xác định chính xác nguồn gốc của bất kỳ sự bưng bít tiềm tàng nào.
Nhưng hướng điều tra đó thất bại không chỉ vì “vùng cấm” rõ ràng đối với các cuộc điều tra như thế, mà còn vì sự thiếu vắng các sự thật căn bản có thể xác định được mà công chúng có thể tiếp cận. Cuộc phỏng vấn Chu bơm thêm một mức độ nhiễu loạn mới vào cuộc tranh luận của công chúng.
Có phải giới chức y tế chịu trách nhiệm vì đã ngăn chặn thông tin cảnh báo sớm sinh tử, khiến chính quyền Vũ Hán trở thành nạn nhân, thay vì là thủ phạm của vụ che giấu? Không ai biết chắc chắn. Các quan chức y tế cấp cao đã né tránh câu hỏi tại cuộc họp báo ngày 26 tháng 1. Nhưng người ta đã chắp nối thông tin rời rạc.
Mỗi sự thật bị thiếu, các mạch chuyện đã lấp đầy khoảng trống. Một trong những nguồn thông tin bất đắc dĩ là các tạp chí y học hàng đầu. Với tốc độ ấn tượng, các nhà nghiên cứu Trung Quốc bắt đầu xuất bản các bài báo nêu chi tiết các đặc điểm dịch tễ và lâm sàng của virus corona. Công trình được công bố của họ đã lấp đầy một số lỗ hổng thông tin nhưng vẫn còn nhiều câu hỏi chưa được trả lời.
Một thành phần quan trọng của các tài liệu khoa học mới xuất hiện về virus được công chúng háo hức sử dụng là các mốc thời gian. Các nghiên cứu được các nhà khoa học hàng đầu Trung Quốc, bao gồm các quan chức cấp cao tại CDC, công bố trên các tạp chí như The Lancet và New England Journal of Medicine chứa thông tin về ngày phát hiện các trường hợp nhiễm, khởi phát các triệu chứng và các biện pháp dịch tễ học được tiến hành.
Việc đưa vào nhiều ca nhiễm trước ngày 31 tháng 12, thời điểm chính quyền Vũ Hán hé lộ về tình hình, đã gây ấn tượng rằng các nhà khoa học CDC biết về sự lây lan trước mọi người khác. Một cách nhanh chóng, một câu chuyện về việc các quan chức CDC chủ ý che giấu thông tin lây truyền từ người sang người bắt đầu xuất hiện.
Tồi tệ hơn, những người dẫn dắt dư luận đã nhắm vào một số nhà khoa học, bao gồm Giám đốc CDC Cao Phúc (Gao Fu), và khẳng định họ đã che đậy thông tin ĐỂ trở thành những người đầu tiên công bố những dữ liệu đó trên các tạp chí hàng đầu.
Những lời buộc tội đó chồng chất thành một làn sóng công phẫn về thói trục lợi học thuật máu lạnh, buộc CDC và Giám đốc Cao Phúc phải bảo vệ công việc của họ một cách công khai, nói rằng việc phân tích đã được thực hiện theo cách hồi cứu. Họ chỉ biết về các ca nhiễm tháng 12 sau khi chúng được chính quyền địa phương công bố vào tháng 1.
Những tiếng nói bảo vệ các nhà khoa học CDC lập luận rằng trong hệ thống kiểm soát dịch bệnh của Trung Quốc, CDC là một viện trực thuộc NHC, rõ ràng không có thẩm quyền công bố thông tin về căn bệnh này. Bằng cách của mình, các nhà khoa học đã đi vòng né tránh quy định hạn chế tiết lộ bằng cách gửi thông tin chi tiết thông qua các tạp chí học thuật phương Tây.
Những người chỉ trích chính quyền Vũ Hán cũng nhắc nhở mọi người rằng ngay cả khi họ (chính quyền Vũ Hán) có thể bị luật lệ trói tay liên quan đến việc cảnh báo công chúng, thì họ vẫn chọn cách chủ động bịt miệng những người chấp nhận rủi ro để đưa ra các cảnh báo sớm.
Hóa ra 8 công dân Vũ Hán bị khiển trách vào tháng 12 vì đã lan truyền "tin đồn" về dịch bệnh là các bác sĩ đã cảnh báo cho đồng nghiệp và bạn bè của họ về căn bệnh đáng ngờ thông qua WeChat. Chính quyền Vũ Hán đã chủ động giết chết những con chim hoàng yến trong mỏ than của mình.
Điều mỉa mai về sự quở trách các nhà khoa học vì xuất bản các bài báo là thực tế rằng cộng đồng khoa học là một trong những điểm sáng của trường đoạn đen tối. Nếu có tiến bộ nào trong 17 năm qua, thì năng lực nghiên cứu được nâng cao của Trung Quốc chắc chắn là một trong số đó.
Các nhà nghiên cứu Trung Quốc đã hoàn thành việc giải trình tự bộ gien của virus trong vài ngày và chia sẻ nó với phần còn lại của thế giới để cho phép phát triển nhanh chóng các bộ dụng cụ và kỹ thuật chẩn đoán. Đáng chú ý là trong giai đoạn đầu của dịch SARS, các nhà khoa học Trung Quốc đã vật lộn và chiến đấu với nhau trong nhiều tháng để cố gắng xác định mầm bệnh phù hợp.
Một phần Vũ Hán đã được cứu khỏi một kịch bản tồi tệ hơn nhiều nhờ vào năng lực khoa học đó. Siêu đô thị bị phong tỏa cũng được duy trì bởi một mạng lưới hiện đại của các nhà cung cấp dịch vụ dựa trên internet và các nhóm hỗ trợ được tổ chức trên thiết bị di động, cả hai đều không tồn tại 17 năm trước.
Chính nền tảng mua sắm trực tuyến của Alibaba, dịch vụ gọi taxi bằng di động của Didi, dịch vụ chuyển phát nhanh của SF và hệ thống phân phối thực phẩm của Meituan đã giữ lại các chức năng hỗ trợ cuộc sống cơ bản của Vũ Hán khi tất cả các dịch vụ công cộng bị dừng hoặc bị quá tải nghiêm trọng.
Sự tương phản giữa các nhà cung cấp dịch vụ hiệu quả và nhanh nhẹn với bộ máy quan liêu không thể rõ ràng hơn khi công chúng kinh hoàng phát hiện cách những sự quyên góp của họ được xử lý. Hội Chữ thập đỏ Vũ Hán, một cơ quan liên kết với chính quyền không liên quan đến phong trào Chữ thập đỏ quốc tế, trở nên khét tiếng trên toàn quốc vì cách xử lý hàng triệu khẩu trang và các dụng cụ bảo hộ khác mà các bệnh viện tơi tả ở tuyến đầu đang rất cần có.
Tổ chức bán chính phủ này lần đầu tiên thu hút sự chú ý của công chúng khi mọi người nhận thấy mức phí quản lý 6% cho mọi khoản đóng góp, một tỷ lệ không quá cao theo tiêu chuẩn quốc tế nhưng đủ gây chú ý trong một môi trường mà niềm tin vào các tổ chức từ thiện của chính phủ nhìn chung là thấp.
Khi những cư dân mạng quan tâm đào sâu hơn, họ đã kinh ngạc trước những gì họ thấy: một lượng lớn khẩu trang cần thiết được chuyển đến các cơ sở y tế đáng ngờ trong khi các bệnh viện tuyến đầu hầu như không có gì; các bác sĩ đã phải xếp hàng chờ đợi tại các nhà kho để lấy đồ tiếp tế cho đồng nghiệp của họ trong khi các cán bộ vô tư khuân đi nhiều thùng khẩu trang cao cấp; nhân viên của hội sử dụng các phương pháp thời trung cổ để tồn trữ hàng tiếp tế được quyên góp, gây ra một vấn đề lớn về việc ứ đọng…
Như xát muối vào vết thương, chính quyền đã cấm tất cả các kênh khác gửi quyên góp cho các bệnh viện, biến Hội Chữ thập đỏ Vũ Hán trở nên một mình một chợ. Chỉ sau khi bùng nổ phản đối trên toàn quốc, chính quyền mới làm dịu lập trường bằng cách cho phép các bên thứ ba kết nối trực tiếp với một số bệnh viện. Và sau khi hội mở kho của mình cho một công ty logistics tư nhân, hàng tồn kho lộn xộn đã được dọn sạch chỉ trong vài giờ.
Có lẽ Vũ Hán đã làm phá sản câu chuyện hoang đường về chế độ nhân tài đối với nhiều người từng tin rằng đất nước này phần lớn được điều hành bởi các nhà kỹ trị nghiêm túc, dứt khoát, hướng đến kết quả. Hội Chữ thập đỏ Vũ Hán nhắc nhở họ rằng bộ máy quan liêu của đất nước không tương thích như thế nào đối với một xã hội sống động tự thân đã giỏi trong việc giải quyết vấn đề thực tế.
Không chỉ vô dụng trong việc giải quyết vấn đề như vậy, nhà nước và các cơ quan của nó còn tích cực ngăn chặn. Đối với một thế hệ lớn lên sau khi dịch SARS bùng phát, đó là một trải nghiệm khai nhãn, đặc biệt khi họ thấy các câu lạc bộ hâm mộ thần tượng tự phát của họ còn hiệu quả hơn các cơ quan chính phủ trong việc cung cấp hàng viện trợ cho tiền tuyến.
Không có gì ngạc nhiên khi một số người trong số họ đã tự hỏi một cách công khai (và ngây thơ) rằng liệu có thể thể tạo ra các quan chức chính phủ có trách nhiệm hơn thông qua các cuộc thi truyền hình giống như thần tượng của họ.
Khi bài này đang được viết, vẫn chưa có dấu hiệu dịch bệnh đang được kiểm soát. Hàng trăm người đã mất mạng và các trường hợp được chẩn đoán là hơn mười nghìn, trong khi không một quan chức cấp cao nào phải chịu trách nhiệm về dịch bệnh. Có một cảm giác mất mát thấm đẫm, dành cho người bệnh, nhưng cũng dành cho một thời đại được đánh dấu bởi sự sôi nổi và những triển vọng của nó.
Như Lý Hải Bằng đã viết về mùa xuân năm 2003: "Các quan chức thời đó không phải che giấu tính cách của họ và có thể thể hiện khía cạnh nhân tính… Từ bên ngoài, bạn có thể nhìn thấy hệ thống quan liêu tư duy, hoạch định, có thể là có đấu đá nội bộ, nhưng gần như chắc chắn hành động quyết đoán. Bạn có thể cảm thấy họ ít nhất có một sự đồng thuận: “rằng tiếng khóc than của xã hội xứng đáng nhận được sự phản hồi".
M.T.K.
Duan Dang chuyển ngữ
Nguồn bản dịch: FB Duan Dang