Phạm Quang Tuấn
Đọc đề nghị cải cách chữ Việt của Bùi Hiền (http://vietnamnet.vn/vn/giao-duc/nguoi-thay/toan-bo-de-xuat-cai-tien-chu-viet-tieng-viet-thanh-tieq-viet-413186.html#inner-article), ta có thể thấy rằng ông ta có mục đích biến chữ Việt thành một loại phiên âm tốc ký của giọng Hà Nội. Đây là một quan niệm vô cùng ngây ngô (simplistic) và sai lầm về chữ viết, về tiếng Việt và về chữ quốc ngữ.
Đề nghị của Bùi Hiền bắt nguồn từ những quan điểm sai lầm:
1. Chữ viết chỉ là ký âm của tiếng nói.
2. Chữ viết càng giản dị càng tốt.
3. Tiếng Việt là tiếng Hà Nội.
Ông ta không hề nghĩ rằng sự phong phú trong diễn tả và sự sáng sủa rõ ràng mới là những ưu điểm cần phải có của chữ viết. Đề nghị của Bùi Hiền nếu được thi hành sẽ làm mất sự phong phú, rõ ràng, giảm khả năng diễn tả của chữ Quốc ngữ, mất sự liên tục về văn hóa, và vô cùng tốn kém.
Tiếng Việt gồm phần lớn là những chữ đơn âm, và do đó, số chữ đồng âm dị nghĩa (homophone) rất lớn, dễ gây hiểu lầm. Nếu “đơn giản hóa” tiếng Việt bằng cách chỉ dùng cách phát âm của MỘT địa phương làm chuẩn, thì nạn này sẽ còn trầm trọng hơn nữa vì bất cứ giọng địa phương nào cũng có khuynh hướng nhầm lẫn, thiếu sót hay đánh mất sự phân biệt một số âm. Miền bắc không phân biệt d/gi/r, miền nam không phân biệt hỏi/ngã, v.v.
Chữ viết mới của BH dựa trên nguyên tắc phiên âm giọng Hà Nội. Điều này đối với Bùi Hiền quan trọng đến nỗi nó được ông ta lấy làm nguyên tắc số 1. Quan niệm “chỉ giọng Hà Nội là chuẩn” là một quan niệm rất lỗi thời, làm ngôn ngữ mất sự phong phú, và gây chia rẽ dân tộc vì nó đặt một địa phương lên trên các địa phương khác. Nói trắng ra, nó phản ảnh sự hẹp hòi kiêu ngạo và đầu óc địa phương tự tôn của một số người. Là một người có học (chứ đừng nói là giáo sư ngôn ngữ học) đáng lẽ ông Bùi Hiền phải có đầu óc rộng mở hơn. Hơn nữa, giọng HN đâu có phải là sẽ không thay đổi? Những người Hà Nội lớn tuổi (trong số đó có tôi) đều biết rằng giọng giới trẻ HN đã thay đổi nhiều trong vòng mấy chục năm nay, có lẽ vì do nhập cư, chẳng hạn dấu sắc nhiều khi khó phân biệt với dấu hỏi.
Những tiền nhân sáng tạo ra chữ Quốc ngữ đã rất khôn ngoan khi không hoàn toàn theo một giọng địa phương nào, mà đã kết hợp những sắc thái của nhiều địa phương: dấu hỏi ngã từ miền Bắc, d/gi/r từ Trung và Nam, v.v. Có thể đó là do nhu cầu thực tế của các cố đạo ngày xưa hoạt động ở khắp các miền, hoặc là do tinh thần học thuật rất cao, đi sát và tôn trọng thực tại của họ và những người kế tiếp. Dù sao, hệ quả của sự kết hợp khôn ngoan đó là chữ Quốc ngữ ngày nay có một sự phong phú, rõ ràng, một khả năng phân biệt tinh tế mà không một tiếng địa phương nào có. Đồng thời, có nghĩa là chữ Quốc ngữ là tài sản tinh thần chung của tất cả người VN chứ không phải là riêng của bất cứ một địa phương nào.
Ngay cả những cái mà ông Bùi Hiền cho là khuyết điểm của chữ Quốc ngữ, chẳng hạn “cuốc” và “quốc” đọc như nhau, lại chính là ưu điểm: nhìn vào chữ là ta biết ngay đang nói về dụng cụ làm ruộng hay về một nước, không cần thêm ngữ cảnh. Chữ Quốc ngữ, do đó, phong phú và rõ ràng hơn tiếng Việt (nói). Thử tưởng tượng nếu tiếng Anh được cải cách để viết “two” giống như “to”, “ate” giống như “eight”, “know” giống như “no” v.v. thì sẽ tối nghĩa và dễ gây nhầm lẫn biết bao nhiêu? Bất cứ người nào thông thạo tiếng Anh cũng sẽ thấy ngay là nếu giản dị hóa nó theo kiểu đó thì sẽ mất hết sự rõ ràng, tinh tế và phong phú. Nếu phải cải cách chữ quốc ngữ, ta nên TĂNG số cách viết một âm để dễ phân biệt ngữ nghĩa, thay vì giảm.
Ông Bùi Hiền đòi viết “tranh” và “chanh” như một (“canh”). Ngoài việc không có tiếng nước nào đọc “ca” là “cha” hay “tra”, khi người Việt nhìn chữ “tranh” trên trang giấy thì người ta không đánh vần và cũng ít khi phải đọc lên thành tiếng, mà nghĩ ngay đến bức tranh chứ không bao giờ nghĩ tới quả chanh. Khi đọc truyện ngắn, tiểu thuyết, văn nghị luận hay bài nghiên cứu thì người ta đọc thẳng từ trang giấy vào tâm thức chứ không qua miệng và lỗ tai (ngoại trừ những người mới học đọc). Chữ Quốc ngữ, và mọi thứ chữ viết khác, do đó có khả năng hoạt động và “đời sống” độc lập, không dựa vào một âm thanh hay cách đọc nào. (Đời sống độc lập này dễ thấy hơn trong chữ Tàu, một loại chữ mà mỗi địa phương phát âm một khác, đến độ không hiểu nhau.)
Ông Bùi Hiền bảo rằng cách viết của ông sẽ tiết kiệm được (khoảng) 10% thì giờ và có lợi về kinh tế. Nhưng thực ra, chữ Quốc ngữ bây giờ đã là một loại chữ viết rất giản dị và dễ học so với các chữ viết khác trên thế giới. Những bậc cha mẹ VN ở ngoại quốc hẳn biết rằng trẻ em, một khi đã đọc được chữ Anh, Pháp thì có thể gần như tự lần mò đọc chữ Việt. Chữ Anh rắc rối và “phi lý” hơn nhiều, một cách viết nhiều lối đọc, một âm nhiều cách viết, mà sao các nước nói tiếng Anh vẫn giàu mạnh? Chữ Nhật là loại chữ rắc rối hạng nhất thế giới mà sao họ vẫn là cường quốc? Thậm chí từ thực tế có thể suy ra là chữ viết càng rắc rối thì kinh tế càng tiến triển! (Có thể vì chữ viết khó học thì sẽ bắt buộc trẻ em tập tính chăm chỉ hơn!). Đó là chưa nói tới những chi phí khủng khiếp để dạy đánh vần lại cho toàn thể dân chúng VN và sửa, in lại tất cả các sách vở từ xưa!
Về chi tiết, Bùi Hiền dùng những cách ký âm hoàn toàn khác trước, không có tiền lệ trong chữ Việt, trong chữ viết các nước khác dùng hệ La Tinh, và trong ký âm, chẳng hạn như dùng chữ q cho âm “ng” hay chữ ca cho âm “cha”. Rất nhiều người cho rằng làm vậy là ngớ ngẩn và họ có lý do chính đáng khi nghĩ như vậy. Cách viết và đọc chữ Quốc ngữ đã thấm nhuần vào người Việt và nó cũng kế thừa từ cách đọc của các nước Âu châu. Làm mất hẳn sự liên tục từ cổ xưa là một hành động trái văn hóa và khó được công chúng chấp nhận. Kinh nghiệm cho thấy ngay cả những cải cách nhỏ cũng khó được chấp nhận huống chi thay đổi hẳn. Cơ quan uy tín nhất về tiếng Pháp là Hàn Lâm Viện Pháp đã từng có những đề nghị cải cách RẤT NHỎ (chẳng hạn dùng gạch nối trong chữ kép, sửa é thành è và ngược lại trong vài trường hợp), nhưng cũng không được báo chí và công chúng chấp nhận. Tiếng Anh thì dù phát âm đã thay đổi đến nỗi không còn có thể suy ra phát âm từ mặt chữ, nhưng cũng không ai đề nghị cải cách vì biết là vô vọng.
Nói tóm lại, về bản chất, đề nghị của BH cũng tương tự như “cách mạng văn hóa” của Mao và Hồng Vệ Binh trong thập niên 1960: thẳng tay đập bỏ những gì mình tưởng là vô lý để “hợp lý hóa” thực tế một cách ngây ngô và đơn giản, không tôn trọng sự liên tục văn hóa, không nghĩ hay biết đến sự phong phú ngầm chứa trong những cái bề ngoài có vẻ “phi lý” hay rườm rà, trong những di sản mà mình muốn đập bỏ. Đừng bênh vực đề nghị của Bùi Hiền trên căn bản “sáng tạo” và “tự do học thuật”, vì chúng có tính cách phản sáng tạo và phản học thuật.
P.Q.T.
Tác giả gửi BVN