Giáo sư Lý Chánh trung vừa ra đi ở tuổi 89.
Tại Quốc hội 1976, giáo sư Lý Chánh Trung là Trưởng đoàn khối trí thức của đoàn đại biểu Quốc hội Miền Nam tại Quốc hội thống nhất. Tôi lúc đó là phóng viên Ban miền Nam của Đài Tiếng nói Việt Nam, phụ trách công tác tuyên truyền trong giới trí thức. Tôi được “đích thân” ông Trần Lâm Tổng giám đốc đài giao cho một nhiệm vụ khá “nặng nề” là làm một cuộc “Tọa đàm thu thanh với các đại biểu trí thức Miền Nam tại Quốc hội”.
Đất nước vừa thống nhất, ai cũng hồ hởi. Các đại biểu miền Nam được “ưu tiên” ở khách sạn Thắng Lợi do Cuba xây, bên cạnh Hồ Tây, Hà Nội. Nhà tôi ở quá chợ Mơ, chạy cái xe mô-bi-lét tàng từ phía nam lên tận phía bắc thành phố thật vất vả; nhưng cả ba buổi tối tôi đều được giáo sư Lý Chánh Trung trả lời từ trong khách sạn ra vọng gác bên ngoài cửa là… còn bận viết tham luận cho đoàn trí thức miền Nam trước Quốc hội, không còn thời gian tiếp khách.
Tôi lo lắng quá, sắp hết hạn nộp băng ghi âm tọa đàm rồi mà chưa gặp được giáo sư Trung, trưởng đoàn, nói gì đến “cuộc toạ đàm”! Nhưng rồi tôi đã nghĩ ra một “mẹo”. Lần thứ tư này, tôi nói qua máy điện thoại, …thôi thì… xin rút lui cuộc phỏng vấn toạ đàm… Tôi chỉ xin gặp giáo sư để “nhận xét” về các tác phẩm của giáo sư đã xuất bản ở Sài Gòn trước đó.
Quả là một bất ngờ với giáo sư Trung. Vì, cái cậu phóng viên miền Bắc trẻ măng này biết gì về các tác phẩm mà giáo sư đã viết ở… tận Sài Gòn!?
Có lẽ giáo sư chẳng nỡ từ chối một bạn đọc bất ngờ và đặc biệt như thế! Nên tôi được giáo sư mời vô. Ông còn hẹn tôi chỉ được nói trong 20 phút.
Tôi kể ra những tác phẩm mà tôi đã đọc của ông như: Tôn giáo và dân tộc, Tìm hiểu nước Mỹ, Bọt biển và sóng ngầm, Tìm hiểu về dân tộc… Đặc biệt là tôi “phân tích” kỹ tập Những ngày buồn nôn gồm hơn 50 bài báo ông viết cho các báo trong lúc chờ máy bay đi lên Đà Lạt dạy học. Tôi còn nói về cuộc tranh luận của giới tuyên huấn miền Bắc về bài báo giáo sư Trung viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh sau khi người qua đời năm 1969. Trong bài đó, giáo sư ca ngợi Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhưng kết luận “giá như ông Hồ không phải là người cộng sản” thì tốt! Bài báo đó cuối cùng đã được ông Trường Chinh kết luận, đại ý, người ta phải viết như thế thì báo chí Sài Gòn mới đăng được chứ! Giáo sư Trung tỏ ra rất bất ngờ về những gì tôi vừa nói.
Vừa lúc đó tôi coi đồng hồ, đã hết 20 phút, tôi xin phép giáo sư ra về. Vị giáo sư đáng kính này giữ tôi lại… Và lúc đó, tôi nói thật với giáo sư rằng, tôi muốn ông giúp tôi làm một cuộc toạ đàm thu thanh với các đại biểu Quốc hội là trí thức Sài Gòn… Thế là giáo sư Trung đứng ngay dậy, đi các phòng, kêu các anh Huỳnh Tấn Mẫm, Lê Văn Nuôi, Nguyễn Long (luật sư), chỉ thiếu bà Ngô Bá Thành, cho tôi toạ đàm…
Chẳng giấu gì bạn đọc, tôi công tác ở Ban miền Nam của Đài Tiếng nói Việt Nam trước năm 1975 nên có được các sách báo như Đại Dân Tộc, Điện Tín, Chính Luận… ở Sài Gòn, cũng như các tác phẩm của các trí thức nổi tiếng như giáo sư Lý Chánh Trung, giáo sư Nguyễn Văn Trung… thời đó, do một đường dây đặc biệt đưa ra để nghiên cứu (!).
Tôi không bao giờ quên được những nhận xét của giáo sư Trung về nước Mỹ. Theo giáo sư Trung thì giữa Mỹ và châu Âu có một khoảng cách về văn minh và phát triển, và cái khoảng cách ấy cứ ngày một doãng ra, và châu Âu không bao giờ đuổi kịp Mỹ cả (!).
Các trí thức miền Nam lúc đó hồ hởi lắm, tin tưởng lắm, đặc biệt là giáo sư Trung, ông rất tin tưởng vào chủ nghĩa xã hội. Ông say sưa viết tham luận, còn đọc đôi đoạn cho tôi nghe… Sau đó ít ngày, ông còn tâm sự, xem duyệt binh ngày 2-9, thấy quân đội ta hùng mạnh, ông và các trí thức miền Nam mừng lắm! Trong khi trí thức Hà Nội thì đã ngán ngẩm chủ nghĩa xã hội lắm rồi! Chỉ vài ngày trước đó, tôi đến xin phỏng vấn giáo sư Hồ Đắc Di, người Huế. Ông Di và ông Tôn Thất Tùng ở chung một nhà. Ông Di ở gác trên. Giáo sư Hồ Đắc Di bảo tôi: Cậu cứ đặt câu hỏi, viết sẵn ra giấy, rồi về nhà lại tự trả lời các câu hỏi, rồi đem máy ghi âm đến đây, tôi đọc nguyên văn những gì cậu viết vào máy, rồi đem về nhà Đài của cậu mà phát lên sóng‼!
Thấy giáo sư Di nói thế, tôi choáng váng!
Tôi buồn bã vô cùng, giá như giáo sư Hồ Đắc Di cứ mắng mỏ, quát tháo tôi như ông Tôn Thất Tùng mà tôi từng đến làm việc… thì còn đỡ. Chứ nói như giáo sư Di thì còn gì để nói‼! Tôi đem câu chuyện này than với một đồng nghiệp lớn tuổi. Ông này nói: “Đó là vì cậu chưa hiểu giáo sư Di đấy thôi. Hồi mới tiếp quản Thủ đô năm 1954, có người đến trường Đại học Y Dược Hà Nội và nói với giáo sư Di, lúc đó là Hiệu trưởng: “Tôi muốn được gặp chính quyền nhà trường”. Giáo sư Di đã trả lời: “Chính là tôi, còn quyền là bà lớp 2, Bí thư Đảng uỷ ngồi ở phòng bên cạnh đây. Ông muốn gặp chính hay gặp quyền‼!” Kể đến đây, ông bạn đồng nghiệp lớn tuổi của tôi cười phá lên.
Giáo sư Trung sau này có một lần phát biểu tại Quốc hội, đại ý, dạy Triết học ở cấp đại học thì phải dạy tất cả các thứ triết học, không nên chỉ dạy có Triết học Mác – Lênin thôi! Thế là có vị lãnh đạo cao cấp phê phán gay gắt. Và, dĩ nhiên, ông thôi không là đại biểu Quốc hội khoá sau nữa!
Những năm sau này, hễ có dịp là tôi lại đến thăm hỏi giáo sư Trung, mặc dù có lúc ông không còn nhận ra tôi, “cậu phóng viên trẻ” năm xưa.
Gặp lại anh Huỳnh Tấn Mẫm sau 36 năm, trong cuộc biểu tình chống Trung Quốc xâm lược biển đảo Việt Nam năm 2012 tại Nhà hát lớn thành phố, chúng tôi vẫn nhận ra nhau và không quên ôn lại những gì về vị trí thức đáng kính Lý Chánh Trung, một nhân cách lớn, một trí thức lớn của dân tộc.
Sài Gòn, 3/2016
L.P.K.
Tác giả gửi BVN