Cây trồng biến đổi gen (GMC) hay sinh vật biến đổi gen (GMO) đã và đang gây nhiều tranh cãi trên thế giới và cả ở Việt Nam về hiệu quả cũng như hiểm họa mà nó mang lại. Bài học ở Châu Âu và Trung Quốc khẳng định rằng thắng lợi chỉ thuộc về những người nắm giữ công nghệ. Cần phải thận trọng và cảnh giác với những phương thức kinh doanh kiểu mới của những “ông Trùm” thế giới sử dụng các con bài “sinh tặc” hiện nay.
Theo thống kê, đến năm 2010, sau 15 năm kể từ khi giống cây trồng biến đổi gen (BĐG) đầu tiên được đưa vào sản xuất đã có 29 quốc gia trồng cây BĐG với diện tích canh tác ước tính vào khoảng 148,0 triệu ha gieo trồng mỗi năm đối với hàng chục loại cây trồng khác nhau như ngô, lúa, đậu tương, bông, cải dầu… trong đó 3 cây trồng BĐG có diện tích lớn nhất là đậu tương 73,3 triệu ha, ngô 46,8 triệu ha, bông vải 21 triệu ha. So với tổng diện tích canh tác các cây trồng toàn cầu ước tính lên đến trên 4,8 tỷ ha thì diện tích này quả là còn rất nhỏ bé, nhưng con số 148 triệu ha lại không hề nhỏ đối với một vài quốc gia và vài công ty xuyên quốc gia – những người nắm công nghệ.
Tranh cãi kéo dài nhưng chưa ngã ngũ
Đã có những tranh cãi gay gắt giữa một bên là các công ty sở hữu công nghệ và các sản phẩm BĐG và bên kia là các nhà khoa học lo ngại về khả năng rủi ro, không an toàn của các sản phẩm BĐG đối với sức khỏe con người và môi trường canh tác và sinh hoạt. Sự tranh cãi này diễn ra ở nhiều nơi, nhiều lúc, cả ở châu Âu lẫn châu Á, cả ở nước phát triển và các nước đang phát triển.
Cứ mỗi khi các nhà khoa học hay các nhà thực hành sản xuất khám phá ra những rủi ro liên quan đến các sản phẩm BĐG, hoặc chứng minh lợi ích của các sinh vật BĐG không lớn như những gì mà người ta quảng cáo thì ngay lập tức các ông chủ sở hữu công nghệ và bản quyền các sản phẩm BĐG lại đưa ra các bằng chứng phản bác lại, đẩy các cuộc tranh cãi kéo dài hàng thập kỷ nay không chấm dứt.
Trên thực tế, ngoài những lo ngại sản phẩm BĐG có thể tác động xấu đến sức khỏe con người, còn có rất nhiều lo ngại khác, cụ thể là: 1) khả năng tác động xấu đến môi trường canh tác, mất an toàn cho người sử dụng; 2) khả năng để mất quyền kiểm soát lương thực vào tay nước ngoài; 3) nguy cơ độc quyền kinh doanh đầu vào sản xuất đối với sản phẩm BĐG (giống, phân bón và hóa chất đi kèm) có thể làm giảm hiệu quả sản xuất và tăng gánh nặng hỗ trợ của các chính phủ; và 4) nguy cơ xảy ra các tranh chấp thương mại, dựa vào đó các hàng rào kỹ thuật, phi thuế quan sẽ được thiết lập nhằm hạn chế hay tẩy chay sản phẩm của các đối thủ vốn có lợi thế cạnh tranh hơn.
Nghiên cứu của giáo sư Gilles-Eric Seralini về ngô BĐG NK603 trên chuột
Ứng xử của các bên liên quan
Đầu thập niên 1980, Pháp kiên quyết phản đối cây trồng BĐG nhưng đến thập niên 2000 khi Pháp đã làm chủ được công nghệ BĐG thì hàng chục giống ngô BĐG đã được trồng khá phổ biến ở đây nhưng hầu hết đều là các giống do Pháp sản xuất, chỉ duy nhất giống MON89034 của tập đoàn Monsanto được cấp phép ở đây.
Trung Quốc cũng là nước đã dành rất nhiều tiền để nghiên cứu về GMO. Vào cuối thập niên 1990 những tranh cãi về khả năng mất an toàn của sinh vật BĐG cũng rất gay gắt, tuy nhiên đến đầu những năm 2000 thì điều này đã dịu xuống. Trước đây, khi chưa làm chủ được công nghệ BĐG thì chính phủ Trung Quốc đã tìm mọi cách để hạn chế nhập khẩu, kể cả thời kỳ trong nước thiếu hụt, giá đậu tương lên cao ảnh hưởng đến người tiêu dùng nhưng Trung Quốc vẫn hạn chế nhập khẩu, chấp nhận hỗ trợ tiêu dùng nhưng đồng thời đẩy mạnh việc nghiên cứu sản xuất sản phẩm BĐG trong nước. Đến nay, Trung Quốc đang dần xuất khẩu công nghệ BĐG và các sản phẩm BĐG của họ. Các công ty giống trong nước của Trung Quốc hiện nay cũng đang cung cấp phần lớn giống cho nhu cầu của nông dân. Xin lưu ý, khi thị trường trong nước thiếu hụt, thì Trung Quốc vẫn nhập khẩu các sản phẩm BĐG nhất là đậu tương, nhưng không phải là nhập giống đậu tương BĐG vào để trồng ở trong nước.
Cách tiếp cận nào cho Việt Nam?
Theo PGS Nguyễn Thị Trâm, Việt Nam cần thận trọng chọn cách tiếp cận một cách thông minh về cây BĐG. Trong khi Việt Nam là nước nghèo, mọi trang thiết bị, vật liệu, hóa chất, phương pháp nghiên cứu phải nhập khẩu 100%, mà thường khi đi nhập hay bị mua phải công nghệ lạc hậu thiếu đồng bộ, đội ngũ cán bộ tiếp thu công nghệ cần được đào tạo đồng bộ, toàn diện về lý thuyết, thực hành và triển khai. Vì vậy, trước mắt chúng ta phải chọn cách đi chậm (tuần tự) và thận trọng, không nên đi tắt đón đầu để tránh sự lệ thuộc triền miên vào các công ty nước ngoài về giống BĐG mà nông dân ta là những người phải đi mua giống để trồng hoặc Nhà nước phải bỏ tiền mua gen cho các viện nghiên cứu trong nước tạo giống chuyển gen để bán cho nông dân.
Trước mắt, chúng ta hoàn toàn có khả năng tập trung nội lực nghiên cứu phát triển các cây lương thực, thực phẩm có lợi thế, đồng thời tập trung đầu tư để nâng cao giá trị xuất khẩu của lúa gạo, cà phê, rau, hoa, quả, thủy sản… bù cho việc nhập khẩu ngô, đậu tương làm thức ăn chăn nuôi và bông cho công nghiệp dệt. Đầu tư nghiên cứu tạo giống hoặc nhập sản phẩm cây trồng BĐG dùng làm nhiên liệu, nguyên liệu để sản xuất thức ăn chăn nuôi, xăng sinh học nhưng phải đảm bảo các quy định về an toàn sinh học, để không ảnh hưởng đến cuộc sống của con người và sinh vật. Vì tầm quan trọng của lương thực thực phẩm cho con người, nên các chính sách liên quan tới cây trồng BĐG sẽ phải dựa trên những cuộc tranh luận cởi mở và trung thực có sự tham gia của mọi thành phần trong xã hội.
Theo thiển nghĩ của người viết bài này, cơ sở vật chất và khả năng nghiên cứu về cây BĐG của Việt Nam còn rất hạn chế, trong khi trong nước cũng chẳng thiếu giống tốt và phù hợp với điều kiện địa phương nhưng lại để cho các công ty xuyên quốc gia đem giống của họ vào cạnh tranh với mình. Họ là những ông lớn có tiềm lực kinh tế sẵn sàng bóp chết các công ty nhỏ xíu trong nước. Sẽ là sai lầm khi thực hiện trồng ngô BĐG trong nước để thay thế nhu cầu nhập ngô BĐG làm thức ăn chăn nuôi. Sản xuất ra ngô BĐG thay thế nhu cầu nhập khẩu là câu chuyện khác hoàn toàn với nhập khẩu ngô BĐG nguyên liệu để bù đắp sự thiếu hụt.
Lãnh đạo Bộ Nông nghiệp & PTNT thường nhắc đi, nhắc lại điệp khúc: ”Phải nâng cao giá trị cho sản phẩm, phải sản xuất ra sản phẩm có giá trị gia tăng cao”, thế nhưng ai có thể khẳng định ngô BĐG là cây trồng mang lại giá trị gia tăng cao hơn ngô thường của Việt Nam? Các nhà hoạch định chính sách của Việt Nam không hiểu vì lý do gì cứ viện cớ thiếu ngô làm thức ăn chăn nuôi để biện luận cho việc phải đưa ngô BĐG vào sản xuất đại trà. Ngô BĐG không làm cho năng suất và sản lượng tăng lên, do vậy sẽ không giải quyết được vấn đề thiếu hụt ngô nguyên liệu cho thức ăn chăn nuôi, chưa kể giả sử nếu cứ cho trồng ngô BĐG tại Việt Nam thì cũng chẳng thể nào cạnh tranh nổi với ngô BĐG của Mỹ, Achentina, v.v. là những nước có điều kiện đất đai, khả năng đầu tư, trình độ khoa học kỹ thuật hơn hẳn Việt Nam.
Tại sao Việt Nam không đơn giản áp dụng chính sách thuế để xử lý tình huống thiếu hụt nguyên liệu thức ăn chăn nuôi như những nước khác vẫn làm? Ví dụ, khi nào trong nước thiếu thì giảm thuế nhập khẩu, còn khi trong nước đến vụ thu hoạch thì tăng thuế xuất thuế nhập khẩu lên để bảo hộ người sản xuất trong nước. Hiện tại, Việt Nam cũng đã sản xuất được tới gần 5 triệu tấn ngô, với sản lượng như vậy mà đến thời vụ thu hoạch, nông dân bán còn khó, nếu trồng ngô BĐG thì cạnh tranh sao nổi với ngô BĐG nhập khẩu có giá rất cạnh tranh?
Có ý kiến cho rằng các công ty đa quốc gia đã loby mạnh mẽ để Việt Nam sẽ bỏ thuế VAT cho sản phẩm thức ăn chăn nuôi? Họ vào Việt Nam chiếm lĩnh thị trường thức ăn chăn nuôi, giá thức ăn gia súc của họ chưa bao giờ ngừng tăng. Họ luôn viện cớ giá đầu vào tăng để tăng giá thức ăn chăn nuôi, đến mức không thể tăng hơn được nữa vì người nông dân kiệt quệ vì lỗ vốn thì họ lại xin được miễn VAT nhưng thử xem miễn VAT rồi thì giá thức ăn chăn nuôi có giảm được không? Đừng có mơ mà vỡ mộng.
Thay cho lời kết
Những bài học ở Châu Âu và Trung Quốc khẳng định rằng thắng lợi chỉ thuộc về những người nắm giữ công nghệ. Cần phải thận trọng và cảnh giác với những phương thức kinh doanh kiểu mới của những “ông Trùm” thế giới sử dụng các con bài “sinh tặc” hiện nay.
T.V.T.
Tác giả gửi BVN