Gian bếp Liên Trì
Gian bếp ám khói, có đến bốn cửa thông thống với không gian bên ngoài. Ngay phía sau gian bếp cô quạnh ấy là cả vùng đất Thủ Thiêm trơ trọi không một bóng nhà. Trừ chùa Liên Trì của Hòa Thượng Thích Không Tánh trung kiên “chống cưỡng chế,” còn tất cả cư dân ở khu vực này đã bị chính quyền TP. HCM buộc phải di dời để lấy đất sạch phục vụ cho “khu đô thị có tầm cỡ lớn của Ðông Nam Á.”
Rất ít người biết được khung cảnh ra đời của bản tuyên bố ủng hộ Công Ðoàn Ðộc Lập. Hoàn toàn không phải trong phòng hội nghị máy lạnh tại những khách sạn đài các ở Sài Gòn, cũng chẳng được trang điểm bởi những bộ complê đúng điệu của các quan khách, gian bếp mái tôn nóng rẫy – chỗ duy nhất của chùa Liên Trì có thể kê được nhiều bàn ghế – đã trở nên một địa danh lịch sử của 16 tổ chức xã hội dân sự độc lập không cà vạt. Lần đầu tiên từ năm 1975, các hội nhóm dân sự mới họp mặt đông đủ và đồng nguyên đến thế, tạo nên bầu không khí mà ai đó phải ví là “Hội Nghị Diên Hồng thu nhỏ.”
Câu chuyện góp mặt chưa có tiền lệ trên diễn ra vào ngày 5 tháng 6, 2014, tức 3 tuần trước thời điểm nữ tù nhân lương tâm – nhà hoạt động công đoàn Ðỗ Thị Minh Hạnh được trả tự do vô điều kiện từ chốn lao tù 4 năm 4 tháng.
Quay về dĩ vãng năm 2010, Minh Hạnh cùng hai người bạn là Ðoàn Huy Chương và Nguyễn Hoàng Quốc Hùng đã ghi dấu ấn chưa từng có trong lịch sử đấu tranh của giai cấp công nhân Việt Nam từ thời điểm năm 1975: xúc tác cho một cuộc đình công lên đến hàng chục ngàn người tại công ty giày Mỹ Phong. Toàn bộ chính quyền sở tại đã bị bất ngờ và do đó mang một nỗi thâm thù xấu bụng tệ hại đối với ba bạn trẻ này.
Hậu quả cay nghiệt sau đó thì ai cũng biết: những nhà hoạt động công đoàn độc lập đầu tiên ở Việt Nam bị xử tù giam từ 7 đến 9 năm.
Trong “Hội nghị Diên Hồng thu nhỏ” ở chùa Liên Trì vào đầu tháng 6, 2014, một nét rất mới và lạ là các hội đoàn dân sự đã tổ chức bàn luận chuyên đề về làm thế nào để xây dựng tổ chức công đoàn độc lập ở Việt Nam. Lẽ đương nhiên, những cái tên như Chương, Hùng, Hạnh được mọi người nhắc đến với tình cảm khâm phục không che giấu.
Một tuần sau cuộc họp ở chùa Liên Trì, bắt đầu có tin tức không chính thức về chuyện Minh Hạnh có thể được ra tù sớm. Tuy nhiên vào lúc đó, chẳng mấy người tin vào khả năng này, đơn giản là bởi quá nhiều người đã mất mát quá nhiều niềm tin vào một sự thành tâm dù chỉ tối thiểu của chế độ cầm quyền.
Chỉ đến những ngày cuối tháng 6, 2014, không khí mới òa vỡ. Chỉ kém sôi động đôi chút so với trường hợp Phương Uyên được trả tự do bất ngờ tại tòa Long An vào tháng 8, 2013, giới dân chủ và bất đồng chính kiến trúc mừng Minh Hạnh và chúc tụng nhau bằng những lời lẽ nhiệt thành nhất. Người ta bất ngờ cảm nhận bóng dáng của mô hình công đoàn độc lập đang hiện ra ở một góc khuất nào đó của cung đường đấu tranh dân chủ. Cánh chim báo bão Ðỗ Thị Minh Hạnh đã bay được một phần của chặng đường xa xôi.
Nhưng còn những năm tháng sắp đến, mọi chuyện sẽ diễn tiến như thế nào?
Công đoàn độc lập
Câu chuyện Nhà Nước Việt Nam bắt buộc phải thả Minh Hạnh mà chẳng thể đính kèm được một điều kiện nào, cũng như việc Minh Hạnh đã tự do toàn vẹn mà không bị cơ chế quản chế giằng kéo, đã bật ra một hàm ý có tính chứng nghiệm rất sắc sảo: thì ra cuộc đấu tranh kéo dài đằng đẵng nhiều năm qua của những nhà tranh đấu chuyên về quốc tế vận như tổ chức Lao Ðộng Việt đã không phải vô nghĩa… Thì ra cuối cùng giới dân chủ trong và ngoài Việt Nam cũng đã cách nào đó làm lay động được giới chính khách Hoa Kỳ. Bằng chứng gần gũi và sống động nhất là có đến hai phần ba nghị sĩ Ðảng Dân Chủ ở Mỹ yêu cầu chính phủ Việt Nam phải thỏa mãn nhu cầu về thành lập công đoàn độc lập và trả tự do vô điều kiện cho Ðỗ Thị Minh Hạnh nếu muốn được chấp nhận tham gia vào Hiệp Ðịnh TPP.
Lần thứ hai, sau lần thứ nhất vào tháng 8, 2013, nhiều người trong giới đấu tranh dân chủ và nhân quyền ở Việt Nam cảm thức về một bước ngoặt nào đó, dù chưa định hình, nhưng đang lộ dần triển vọng của xã hội dân sự ở đất nước này.
Cũng vào những ngày này, một cuộc thảo luận đang diễn ra giữa các tổ chức hội đoàn. Mọi người bàn thảo về khả năng cần thành lập ngay một tổ chức công đoàn độc lập để giúp cho yêu sách tăng lương và hỗ trợ các cuộc đình công của công nhân.
Không khó nhớ lại rằng vào tết năm 2014, lần đầu tiên từ thời “giải phóng,” có đến 15 tỉnh phải đồng loạt xin cứu đói. Tình hình này lại đặc biệt nghiêm trọng ở những nơi được mệnh danh là “quê hương cách mạng” như Hà Tĩnh, Quảng Bình và Thanh Hóa. Trong khi đó, có đến hàng chục ngàn doanh nghiệp ở miền Tây Nam Bộ không có tiền trả lương cho công nhân. Không chỉ bị nợ lương, ở nhiều nơi công nhân còn bị ép phải làm việc hàng chục tiếng đồng hồ mỗi ngày với mức lương rẻ mạt. Vậy là diễn ra một khung cảnh thảm thiết chưa từng có: hàng trăm ngàn công nhân phải nằm lì ăn Tết trong nhà trọ vì không có đủ tiền mua vé tàu xe về quê. Ðây đó đã hiện ra cảnh công nhân ngất xỉu vì đói.
Nền kinh tế Việt Nam, bị lũng đoạn kinh khủng bởi các nhóm lợi ích và giới chính khách, đang tiến như vũ bão đến thời điểm Minsky – một thuật ngữ chỉ báo thực trạng các doanh nghiệp con nợ không còn khả năng thanh toán cho ngân hàng những món vay. Khi đó, ai dám bảo đảm là sẽ không nổ ra một cuộc khủng hoảng và làm cho vài triệu công nhân phải ra đường?
Ðã đến lúc không còn có thể trông chờ vào một tình cảm hồi tâm của các cơ quan quản lý lao động Việt Nam. Một khi Bộ Lao Ðộng, Thương Binh và Xã Hội vẫn không hề muốn thay đổi tỷ lệ báo cáo chỉ có 2% người thất nghiệp trên toàn quốc, sẽ vô cùng khó để làm cơ quan này ngộ ra rằng tỷ lệ thất nghiệp thực tế đang gấp đến hàng chục lần như thế. Thậm chí nếu nền kinh tế Việt Nam sa chân vào khủng hoảng, hầu như chắc chắn tỷ lệ thất nghiệp ở đất nước này còn có thể vượt quá con số 26% và 27% hiện thời ở Hy Lạp và Tây Ban Nha.
Ðiều được coi là “triển vọng” như trên đang khiến cho trách nhiệm của nền xã hội dân sự sơ khai ở Việt Nam thêm nặng gánh. Thế nhưng ra tuyên bố thì dễ, nhưng phải bắt đầu từ đâu và như thế nào để tuyên bố không chỉ là lời nói?
Một thực tế phũ phàng của xã hội dân sự là do bị đàn áp ngay từ trong trứng nước từ những năm trước, cho tới nay hệ thống chân rết để xây dựng một tổ chức công đoàn độc lập đã hầu như tan rã. Thiếu chuyên môn đã đành, lại càng thiếu lực lượng và đặc biệt là thiếu những nhân tố dám dấn thân. Chưa kể thiếu cả những phương tiện làm việc và kinh phí sinh hoạt tối thiểu…
Giấc mơ của cánh chim báo bão
“Trở về ngoài đời mới thấy mọi chuyện như một giấc mơ. Thật đúng như một giấc mơ! Em cứ tự hỏi làm sao mà các anh lại hy sinh và làm được nhiều như thế trong những năm qua?” – Minh Hạnh thốt lên với tôi, giọng rổn rảng đầy âm sắc. Còn tôi lại thật sự xấu hổ: “Làm sao có được giấc mơ này, nếu không có những người đi đầu hy sinh như Hạnh?”
Cánh chim báo bão Ðỗ Thị Minh Hạnh đã hoàn tất phần đầu của giấc mơ ấy. Nhưng không có nghĩa là giấc mơ đã trọn vẹn. Những gì mà những người con của xã hội dân sự Việt Nam sẽ cần làm là đừng khiến sự hy sinh của Chương, Hùng, Hạnh bị vô nghĩa.
Trong hoàn cảnh vẫn hầu như nguyên vẹn khó khăn thuộc về nội lực như hiện thời, khả năng có thể khả thi nhất mà các hội đoàn dân sự có thể đáp ứng ngay trước mắt là xây dựng một tổ chức như “Ủy Ban Hỗ Trợ Công Ðoàn Ðộc Lập.” Tổ chức này sẽ chỉ mang chức năng tư vấn và sẽ giúp cho công nhân một số kiến thức về pháp lý nhằm xây dựng yêu sách và phương pháp đấu tranh để tổ chức đình công. Nhưng tổ chức này cũng là tiền đề để hình thành loại hình công đoàn độc lập của công nhân sau này.
Xã hội dân sự đang mở ra, dân chủ lao động cũng bắt buộc phải khoáng đạt hơn, người công nhân sẽ cần đến sự chia sẽ không chỉ bằng lời nói của các tổ chức dân sự độc lập. Ngay trước mắt, một tổ chức phi chính phủ tư vấn cho công nhân sẽ là điểm nhấn của giấc mơ tiếp theo về công đoàn độc lập. Sau đó, giấc mơ sẽ đi tiếp chặng đường còn lại của nó, để những cánh chim báo bão như Minh Hạnh sẽ trở lại tư thế sải cánh tự do.
P. C. D.