“Lỗ hổng” trong cổ phần hóa doanh nghiệp

Sự cần thiết

Doanh nghiệp nhà nước (DNNN) được ưu đãi nhiều mặt, vốn tín dụng chiếm 60% nhưng đóng góp vào GDP chỉ mới có 30% là thấp. Đồng thời, các sai phạm, vi phạm, kể cả vấn đề đạo đức đã ảnh hưởng không tốt hay số lỗ vẫn còn cao theo công bố trên công luận là 16%, mặc dù con số thực sự vẫn chưa rõ là bao nhiêu, đấy là chưa kể nợ xấu.

Theo chúng tôi hiểu cổ phẩn hóa DNNN là thay đổi cơ cấu sở hữu tài sản DNNN nhằm hai mục đích: một là đổi mới quản lý, nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN, hai là tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng giữa mọi loại hình doanh nghiệp trong nền kinh tế. Vế thứ hai là môi trường thúc đẩy DNNN làm ăn có hiệu quả, không còn dựa vào các điều kiện ưu đãi với vai trò chủ đạo, đồng thời giúp cho sự phát triển năng động của các thành phần kinh tế khác, đặc biệt là kinh tế tư nhân.

Kinh nghiệm của thế giới cho thấy hiệu quả kinh doanh phụ thuộc trước hết vào năng lực, phẩm chất của đội ngũ CEO. Các trường hợp xảy ra như vụ PMU 18, Vinashin, EVN, v.v. đã chứng minh thực trạng đó. Đầu tư ra ngoài ngành, hệ thống kiểm soát lỏng lẻo, kinh doanh thua lỗ là do các CEO đã có những quyết định sai lầm (mang tính chất lợi ích nhóm, tham nhũng …).

Theo giám đốc điều hành Navigos Search đánh giá, thị trường nhân lực cấp cao vừa thiếu, vừa yếu rất lâu chưa được khắc phục nên ở Việt Nam hiện luẩn quẩn, khó tìm được những nhân vật mới, xuất chúng, đặc biệt các vị trí C-level như Tổng giám đốc (CEO), Giám đốc Tài chính (CFO), Giám đốc Tác nghiệp (COO).

Cổ phần hóa không phải là tư nhân hóa

Cổ phần hóa là đem bán một phần quyền làm chủ doanh nghiệp nhà nước cho tư nhân. Điều này chưa chắc đã biến DNNN thành doanh nghiệp tư nhân. Một cá nhân nào đó chỉ nắm 20% cổ phần trong khi từng các cá nhân khác nắm cổ phần nhỏ thì cá nhân nắm 20% có thể điều hành được doanh nghiệp. Nếu nhà nước vẫn nắm 50% thì doanh nghiệp đó vẫn là DNNN, và ngay ít hơn nếu vẫn điều động doanh nghiệp thì nó theo định nghĩa quốc tế vẫn là DNNN.

Cổ phần hóa không phải là tư nhân hóa. Ở đây chỉ là thứ tư nhân và nhà nước hợp doanh thôi. Nó tạo ra sân chơi để hai bên lạm dụng nhau. Nhà nước hy vọng với vai trò của tư nhân thì sẽ điều hành khá hơn. Tư nhân nhảy vào muốn lạm dụng vai trò của nhà nước để được hưởng nhiều lợi ích qua ảnh hưởng chính trị như vay vốn, thắng thầu, độc quyền. Cho đến nay, người dân chưa thấy có nghiên cứu nào để bảo rằng hợp doanh như trên sẽ đưa khu vực doanh nghiệp nhà nước khá hơn, và cái giá mà nền kinh tế phải trả là gì (thí dụ trả bằng tài sản nhà nước chui dần vào túi tư nhân) .

Thật sự, chúng tôi không hiểu chữ tái cơ cấu. Bởi vì trong kinh tế học nó không có nghĩa gì cả. Chỉ người làm chính sách mới có thể cho nó ý nghĩa bằng hành động của mình. Thí dụ nếu chỉ cổ phần hóa thì tái cơ cấu là cổ phần hóa. Thí dụ xóa bỏ độc quyền của EVN thì nó là một phần của tái cơ cấu.

Chỉ đạo quyết liệt của Thủ tướng

Nhiều tờ báo đã đưa tin tại Hội nghị triển khai nhiệm vụ tái cơ cấu DNNN (2014-2015) diễn ra vào chiều 18/2, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã ghi nhận kết quả làm được của DNNN thời gian qua, nhưng kết quả này chưa tương xứng với nguồn lực, lợi thế và mong muốn.

Liên quan đến việc tái cơ cấu, thoái vốn ngoài ngành của DNNN, Thủ tướng chỉ đạo phải sốc lại và tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước. Doanh nghiệp nào không thông, chần chừ thì bộ, địa phương mời họ làm việc khác, chưa nói đến kiểm điểm nặng nề nhưng tuyệt đối không đề bạt cao hơn.

Thủ tướng khẳng định thực tiễn cho thấy các doanh nghiệp được cổ phần đều làm ăn có lãi nhờ công khai minh bạch, ngăn chặn được được tiêu cực. Bởi thế, càng phải quyết liệt cổ phần hóa. Giờ chỉ cần quyết tâm và trách nhiệm.

Lỗ hổng

Chúng tôi chia sẻ và tán đồng quan điểm chỉ đạo của Thủ tướng cổ phần hóa là giải pháp trọng tâm của tái cơ cấu, là con đường phải làm. Nhưng bên cạnh đó phải làm đồng bộ các giải pháp khác như nâng cao năng lực quản trị doanh nghiệp.

Tuy nhiên, có những biện pháp phải xem xét lại tư duy và cách làm. Minh chứng là ngày 15/1/2014, phát biểu chỉ đạo tại Hội nghị triển khai kế hoạch năm 2014 của ngành dầu khí, Thủ tướng đã yêu cầu Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam nghiêm túc thực hiện tái cơ cấu để hoạt động chất lượng và hiệu quả hơn, làm rõ hoạt động nào là công ích, hoạt động nào là kinh doanh, xây dựng chiến lược của Tập đoàn để vừa hoàn thành tốt chức năng nhiệm vụ, vừa có sức cạnh tranh ở khu vực và quốc tế. Suy ngẫm, theo chúng tôi hiểu, kinh nghiệm của các quốc gia tiên tiến, không ai lại để cho tập đoàn tự quyết định về số phận của mình, tự xem hoạt động nào là công ích.

Về mặt kinh tế, sản xuất dầu khí không phải là hoạt động công ích, nhưng dầu khí là tài nguyên quốc gia nên cần giải quyết nguyên tắc quyết định địa tô/dầu tô thuộc quốc gia.

Về mặt quản lý, việc bán cái gì, bán như thế nào cần có một hội đồng thẩm định (trong đó có cả tập đoàn dầu khí) quyết, không nên chỉ giao riêng cho tập đoàn quyết định.

Lỗ hổng bên ngoài doanh nghiệp: Thể chế cần phải có để buộc các doanh nghiệp nhà nước sau khi đã cổ phần hóa phải chủ động tìm đường lao vào sản xuất kinh doanh (thuế, các khuyến khích hay ràng buộc của thể chế, những khuyến khích hoặc chế tài khác), v.v.

Giải pháp

Quan trọng nhất là cách tổ chức sao cho lao động có kết quả tối ưu cho mọi thành viên của xã hội. Cần rút kinh nghiệm bài học của bên Liên Xô cũ, đó là chuyên chính của Nomenklatura, mà tiêu chuẩn không phải là tài đức, mà là sự móc nối về quyền lợi. Bài học kinh nghiệm ở Nga cũng phải tính tới khả năng các “tư bản đỏ” tham gia mua cổ phần doanh nghiệp nhà nước thực chất là giúp cho các nhóm lợi ích nắm quyền điều hành kinh tế đất nước.

Nếu làm bài bản, khoa học về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước thì cần có một hội đồng thẩm định và tái cấu trúc, thiết kế tiến trình xử lý, thực hiện làm trước ở một vài tập đoàn chọn lựa quan trọng. Từ đó, rút ra kinh nghiệm thực hiện ở những doanh nghiệp khác.

Nếu trước đó đã có kinh nghiệm thì phải đánh giá lại tiến trình trước đây, rồi thực hiện. Luôn luôn cần một hội đồng thẩm định. Hội đồng này ngoài chuyên gia chung, cần có nhiều chuyên gia ở các ngành khác nhau vì mỗi ngành có những đặc điểm riêng. Hội đồng phải có quyền cao hơn lãnh đạo tập đoàn về tiến trình cải cách, v.v.

Kiện toàn, nâng cao năng lực thực chất của công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát đối với hoạt động của các DNNN theo đúng quy định của pháp luật để “phòng bệnh hơn chữa bệnh”.

Hoàn thiện thể chế, cơ chế quản lý của chủ sở hữu nhà nước đối với DNNN. Thực hiện công khai và minh bạch hoá tất cả các thông tin liên quan, đổi mới cơ chế tuyển chọn và bổ nhiệm cán bộ quản lý để chọn người có thực tài lãnh đạo DNNN.

Điều quan trọng sống còn và cho phát triển tiếp theo là doanh nghiệp nhà nước phải có phương án sản phẩm mới. Có phương án này ngay trong khi tiến hành cổ phân hóa thì sẽ thúc đẩy quá trình cổ phần hóa. Có phương án này sau khi đã cổ phần hóa thì khả năng thành công của doanh nghiệp sẽ lớn hơn.

Thay cho lời kết

Rủi ro, nợ xấu, làm ăn thua lỗ của các DNNN lâu nay rất đáng lo ngại, do đó cần phải “cải tổ” DNNN theo chiến lược phát triển bền vững để nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN và tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng giữa mọi loại hình doanh nghiệp trong nền kinh tế. Đẩy mạnh cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước với chính sách công khai, minh bạch, đổi mới tư duy, xem xét áp dụng các mô hình tiên tiến về quản lý doanh nghiệp phù hợp với điều kiện của Việt Nam là việc làm rất cần thiết.

Đối với nền kinh tế nước ta lúc này là làm sao có sản phẩm mới, chất lượng và đây là đòi hỏi cao nhất của tái cơ cấu doanh nghiệp cùng với việc hoàn thiện về thể chế.

Tái cấu trúc những doanh nghiệp thua lỗ nặng như Vinashin, Vinalines, là biện pháp cứu vớt những gì còn lại của giấc mơ vua, mong Việt Nam trở thành một con Rồng ở Đông Nam Á, nhưng kết quả là sự thất bại đau đớn của cách nghĩ duy ý chí. Nếu còn giữ những tên ăn cắp móc nối với cả một bộ máy Nomenklatura thì chúng ta sẽ lại chứng kiến một pha ăn cắp nữa không kém phần ngoạn mục. Bên Ukraina, Quốc hội vừa phế truất tổng thống, mặc cho ông này phản đối, tức là họ đã và đang tái cấu trúc bộ máy cầm quyền, nguồn gốc của mọi quyết định không hợp lòng dân. Phải thay đổi tận gốc như vậy mới mong cải thiện được tình hình đất nước.

T. V. T.

Tác giả gửi trực tiếp cho BVN.