Thương lượng sự Thay đổi Cơ bản:Hiểu và Mở rộng các Bài học của các cuộc Đàm phán Bàn Tròn Ba Lan (Kỳ 22 – Kỳ cuối)

Dịch giả: Nguyễn Quang A

Lùi lại: Xung quanh Bàn Tròn

GayW.Seidman

Khi chúng ta chuyển vào thế kỷ thứ hai mươi mốt, đôi khi thật khó để nhớ Chiến tranh Lạnh đã chi phối đến thế nào những sự tưởng tượng chính trị của chúng ta trong hầu hết năm mươi năm qua. Từ 1945 đến 1989, ít nhà hoạch định chính sách quanh thế giới đã có thể coi là nghiêm túc sự gợi ý rằng chế độ cộng sản Đông Âu sắp sụp đổ, hoặc rằng Liên Xô sẽ mau chóng tan rã. Bên trong các thảo luận Bàn Tròn, như chúng ta thấy từ những bình luận của những người tham gia hội thảo Michigan, những người tham gia ở cả hai phía đã đánh giá quá cao sức mạnh của chính phủ Ba Lan: trong khi những người tham gia từ chính phủ hiển nhiên đã nghĩ họ tạo ra một cơ sở hợp pháp hơn cho sự tiếp tục kiểm soát, các thành viên đối lập Ba Lan đã nghĩ họ dùng thủ đoạn cho không gian chính trị. Nhưng tại các cuộc bầu cử đầu tiên, chính phủ đã phát hiện nó đã mất hết sự kiểm soát, trong khi phe đối lập đã phát hiện ra bằng cách nào đó nó đã giành được quyền lực. Làm thế nào mà tất cả họ đã có thể sai lầm đến vậy?

Như bây giờ chúng ta biết, Bàn Tròn đã đồng thời là một điềm báo về, và một tình tiết quan trọng trong, sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh. Nhưng lúc đó, đã chẳng ai có thể thực sự hiểu rằng một cuộc chiến tranh, mà đã trôi qua lâu đến mức không ai đã nghi ngờ các động lực cơ bản của nó, đã qua rồi. Thực vậy, các nhà phân tích chính sách quốc tế có lẽ đã cần thời gian dài để hấp thu cú sốc trí tuệ khi Liên Xô bắt đầu tan rã, nhưng vào đầu các năm 1990, họ đã phải chấp nhận một tầm nhìn mới: trong hình dung chính trị toàn cầu của chúng ta, thế giới đã không còn bị chia giữa hai siêu cường nữa, mỗi siêu cường muốn can thiệp trong các vùng mà họ coi như khu vực ảnh hưởng của họ. Trong khi bước đi của Ba Lan đến sự tự quyết đã đánh dấu một thời điểm quan trọng, đã hầu như không phải là bước đi duy nhất; Bàn Tròn đã đánh dấu một thời đại mới, nhưng đã không khởi xướng ra nó, cũng đã chẳng xác định nó. Khi một thực tế chính trị mới đã nắm chặt, những khả năng chính trị mới đã mở ra ở mọi nơi. Từ Việt Nam đến Nam Phi, Ethiopia đến Chile, Albania đến Yemen, các đồng minh cũ đã sụp đổ, các ranh giới cũ của xung đột đã bị nhòe đi, các đường đứt gãy mới đã tự bộc lộ. Vào đầu các năm 1990, “toàn cầu hóa” và sự nhấn mạnh mới đến các quá trình bầu cử đã làm giảm dải các lựa chọn sẵn có cho các chính phủ: từ Nicaragua, nơi chính phủ cánh tả trước kia đã từ bỏ quyền lực thông qua các cuộc bầu cử, đến El Salvador, nơi các lực lượng bán quân sự cánh hữu đã chấp nhận một sự hòa giải được thương lượng với các cựu du kích, đồng thuận đã được tạo khung bởi hai giả thiết cơ bản.[1]Thứ nhất, tất cả các bên đã bắt đầu chấp nhận như một điểm khởi đầu rằng họ sẽ sống bên trong các ràng buộc của các chiến lược kinh tế tân-tự do; vào cuối các năm 1980, thành ngữ nổi tiếng, “There is no alternative – không có lựa chọn thay thế khác,” đã trở thành một thực tế ý thức hệ. Thứ hai, tất cả các bên của các cuộc đàm phán đã bắt đầu chấp nhận định nghĩa của “dân chủ” như là các cuộc bầu cử; các nhóm chính trị mà đã từ chối các quá trình bầu cử đã tự thấy mình bị cô lập trên sân khấu quốc tế, và ngày càng mất sự ủng hộ ở trong nước.

Trong những bình luận này, tôi muốn lùi lại từ bàn đàm phán, để nhìn vào bối cảnh toàn cầu rộng hơn mà trong đócác cuộc đàm phán Bàn Tròn đã xảy ra, vào các quá trình chung mà đã mở ra các cuộc thảo luận, các biên giới và các nền kinh tế suốt các năm 1980 và đầu các năm 1990. Sau khi xem xét ngắn gọn những cách tiếp cận khác nhau trong tài liệu về “những chuyển đổi dân chủ” – bắt đầu với Tây Âu và Mỹ Latin, và rồi chuyển tiếp sang Đông Âu, Nam Phi và những nơi khác – tôi muốn thảo luận một số thay đổi toàn cầu mà đã tạo ra một bầu không khí mà trong đó những sự chuyển đổi được thương lượng đã bắt đầu có vẻ có thể. Trên hết, tôi muốn khẳng định rằng chúng ta không thể hiểu bất kỳ trường hợp chuyển đổi đơn nhất nào vào lúc kết thúc Chiến tranh Lạnh một cách cô lập: đã có quá nhiều thay đổi đầy kịch tính, trong quá nhiều phần của thế giới, để xem Bàn Tròn như hoàn toàn là sản phẩm của một sự cân bằng sức mạnh cục bộ, hoặc thậm chí, sản phẩm của các chiến lược của các tác nhân địa phương. Như những người tham gia hội thảo Michigan đã thừa nhận lặp đi lặp lại, các nhân tố bên ngoài đã đóng một vai trò to lớn trong việc thúc đẩy những người Ba Lan đến bàn đàm phán: những sự trừng phạt quốc tế, áp lực chính trị Mỹ, các chính sách thay đổi bên trong Liên Xô, một cảm giác thúc bách từ mọi phía rằng các cuộc cải cách kinh tế đã là không thể tránh khỏi, tất cả đã đều được nhắc đến trong kỷ yếu hội thảo. Ở mức độ nào các áp lực bên ngoài này là đặc thù đối với Ba Lan, và ở mức độ nào các động lực hai cực của Chiến tranh Lạnh đã dọn đường rồi cho các lực lượng mới, khiêu khích sự thay đổi chính trị và kinh tế khắp địa cầu, vào cuối các năm 1980?

Những sự Chuyển đổi Dân chủ

Khi những người Ba Lan tham gia hội thảo Michigan phản ánh kinh nghiệm của họ tại Bàn Tròn, các động lực bên trong của Ba Lan trong năm 1989 nổi bật lên một cách rõ ràng trong tâm trí của họ; nhưng các áp lực bên ngoài, từ mối đe dọa đã giảm đi của sự xâm chiếm Soviet đến tác động của những trừng phạt kinh tế từ phương Tây, đứng làm một cái phông rõ rệt cho các sự kiện địa phương mà họ mô tả. Loại này của sự chuyển dịch – xa khỏi sự tập trung hoàn toàn vào các chiến lược đã mang lại các bàn đàm phán địa phương bởi các cá nhân, hay thậm chí các đại diện phong trào xã hội, để xem xét tác động của bối cảnh toàn cầu mà trong đó các cuộc đàm phán đã nổ ra vào cuối các năm 1980 và đầu các năm 1990 – giống với một sự chuyển dịch trong những thảo luận lý thuyết và cái thường được gọi là “dân chủ hóa”, hay “những sự chuyển đổi dân chủ” suốt các năm 1990. Vào giữa các năm 1980, nhiều trí thức, đặc biệt ở Mỹ Latin, đã thấy mình đối mặt với một hiện tượng mới gây sốc: sau khoảng mười lăm năm giải thích sự phổ biến của sự cai trị độc đoán ở Mỹ Latin,[2]họ thay vào đó thấy mình đang thử giải thích một loạt sự chuyển đổi đột ngột sang dân chủ. Đầu tiên ở Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, rồi ở Argentina, Brazil, Uruguay và cuối cùng ngay cả Chile, các chính phủ quân sự đã bắt đầu thương lượng con đường của họ quay lại trại lính.

Những sự chuyển đổi này đã thường chậm và được kiểm soát, khi các chính phủ độc đoán đã từ từ cho phép những thay đổi về các quy tắc mà đã cho phép những kết quả bất ngờ – thay cho các quá trình bầu cử được kiểm soát nghiêm ngặt mà đặc trưng cho các chế độ độc đoán. Các cựu sỹ quan quân đội thường đã đòi hỏi những hạn chế lên các chính phủ mới hình thành, như các đợt tổng ân xá cho những sự vi phạm quyền con người, các đặc ân đặc biệt cho ngân sách quân sự, hay thậm chí sự kiểm soát sự lựa chọn các ứng viên cho các cuộc bầu cử “dân chủ” mới. Nhưng vào giữa các năm 1980, nhiều nhà lý luận mà trước đây đã gắn chủ nghĩa tư bản phụ thuộc của Mỹ Latin với chủ nghĩa độc đoán đã thấy mình vật lộn để giải thích cho cái hóa ra là một xung lực dân chủ mới.

Đầu tiên, hầu hết những thảo luận lý thuyết về dân chủ hóa đã tập trung vào các chiến lược đàm phán của phe đối lập. Thường dùng những ẩn dụ rút ra từ lý thuyết trò chơi, các nhà trí thức đã nói về loại nào của các chiến lược có thể ủng hộ “các nhà cải cách” chống lại những người theo đường lối cứng rắn trong các chế độ độc đoán, hoặc làm sao để mở rộng một cách tốt nhất không gian cho chủ nghĩa tích cực dân chủ.[3]Nhiều trong các nhà lý thuyết này đã là bản thân những người tham gia vào các phong trào đối lập cụ thể, và các cuộc tranh luận học thuật của họ đã giống các cuộc thảo luận chính trị thực xảy ra giữa và bên trong các phe đối lập dân chủ của nước họ. Thường chỉ ra các bài học dựa trên những kinh nghiệm gần đây của các nước khác trải qua những chuyển đổi tương tự, những thảo luận này thường nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tạo ra các quy tắc mới cho trò chơi chính trị, trong đó tất cả mọi người sẽ học để tôn trọng những kết quả bầu cử, chấp nhận sự không chắc chắn và khả năng bị mất quyền lực như một khía cạnh then chốt để xây dựng các nền dân chủ bền vững – cho dù các quy tắc được thương lượng đã đòi hỏi rằng phe đối lập từ bỏ một số đòi hỏi của nó, và kiềm chế những người đi theo đừng đòi hỏi việc tái phân phối của cải và quyền lực cũng như không gian chính trị dân chủ.[4]

Những sự giống nhau giữa nhiều của những thảo luận lý thuyết này và ngôn ngữ được sử dụng bởi những người tham gia Bàn Tròn Ba Lan trong hội thảo Michigan – ngôn ngữ của sự bất ngờ (contingency), của sự cùng yếu và thỏa hiệp, của sự cam kết đối với một dự án quốc gia và bất bạo động – là hầu như không tình cờ: chúng phản ánh những mối quan tâm trực tiếp của các nhà hoạt động can dự vào một nỗ lực để vượt ra ngoài sự bế tắc, hướng đến xác định các quy tắc mới cho các quá trình chính trị.

Nhưng sau một thời gian, giọng của những thảo luận hàn lâm về dân chủ hóa đã bắt đầu thay đổi, khi những nghiên cứu hàn lâm vượt xa hơn các chiến lược đàm phán trực tiếp của những người chơi. Vì các học giả, những người mà bản thân họ đã không là những người tham gia trong các cuộc đàm phán, đã bắt đầu nghiên cứu “những sự chuyển đổi dân chủ” mới, nhiều nghiên cứu hơn đã bắt đầu khảo sát tỉ mỉ làm thế nào các tác nhân xã hội cụ thể đã thấy bản thân mình ở bàn đàm phán theo những cách khác nhau. Còn trong trường hợp Lan câu hỏi này không có vẻ đã nổi bật – hiển nhiên bởi vì Đoàn kết và Giáo hội Công giáo đã chi phối phe đối lập hoàn toàn đến như vậy[5]– khắp Mỹ Latin và nơi khác, các nhà xã hội học và các nhà khoa học chính trị đã bắt đầu hỏi ai đã là phe đối lập dân chủ được tổ chức, họ đã nổi lên thế nào trong những kẽ hở của sự cai trị độc đoán, và các phong trào xã hội đã bắt đầu thế nào để chuẩn bị một nhóm cử tri rộng cho các nhà hoạt động chính trị dân chủ.[6]

Nhưng ngay cả những nghiên cứu này có xu hướng giới hạn tầm nhìn của chúng vào một tiêu điểm địa phương: những độc lực của các phong trào xã hội có xu hướng phản ánh các điều kiện địa phương, những sự bất ngờ và cơ hội địa phương. Như thế, chẳng hạn, đặc tính đặc thù của sự tăng trưởng đô thị ở Brazil, hay những nhu cầu hàng ngày của phụ nữ và gia đình của họ trong poblaciones (dân cư) của Chile, giúp giải thích các phong trào xã hội nổi lên ở đâu và như thế nào ở bên lề của sự cai trị độc đoán. Các phong trào xã hội lợi dụng những mâu thuẫn không chủ ý trong lối nói hoa mỹ (rhetoric) của các chế độ độc đoán, của những khoảnh khắc cơ hội chính trị, của sự chia rẽ bên trong các lãnh đạo của chế độ; nhưng hầu như theo định nghĩa, chúng phải dựa vào văn hóa chính trị địa phương, các biểu tượng địa phương và những sự trung thành địa phương, để phát triển một cơ sở đại chúng. Như thế, trong khi viễn cảnh phong trào xã hội cung cấp một góc nhìn khác về các cuộc đàm phán so với cách tiếp cận lý thuyết trò chơi, nó không thể giải thích đợt sóng toàn cầu về những sự chuyển đổi dân chủ. Để làm điều đó, chúng ta cần nhìn xa hơn bất kỳ trường hợp đơn nhất nào, để có được một khả năng phán đoán về các quá trình toàn cầu lớn hơn đã liệu có làm thay đổi hay không và làm thay đổi thế nào các áp lực như nhau lên cả những kẻ độc đoán lẫn các nhà dân chủ trong các năm 1980 và các năm 1990, ở những nơi rất khác nhau, nhưng với những kết quả giống nhau.

Sự Chuyển dịch Toàn cầu

Những thảo luận về thay đổi toàn cầu trong cuối thế kỷ thứ hai mươi thường có một đặc trưng hơi ad hoc (tình thế): vẫn chưa có mảng lý thuyết chặt chẽ nào cho sự hiểu các loại của những thay đổi toàn cầu mà dẫn đến dân chủ hóa trong các chế độ tư bản chủ nghĩa độc đoán cũng như trong các chế độ cộng sản của Đông Âu. Các cuộc tranh luận cứ dai dẳng về toàn cầu hóa bao gồm những gì, về các khía cạnh nào, nếu có, là mới trong cuối thế kỷ thứ hai mươi, về liệu chất lượng không đồng đều của các quá trình của nó làm cho nó lờ mờ đến mức hầu như vô nghĩa. Hầu hết những thảo luận về cái thường được gọi là “toàn cầu hòa” gộp lại các động lực thuộc nhiều loại khác nhau như sự lan truyền của những công nghệ mới và các quá trình sản xuất, sự lan rộng của các hình mẫu tiêu thụ, hay những thay đổi về các quy tắc quản trị tài chính quốc tế; thế nhưng thực ra, hầu hết các nhà phân tích thừa nhận rằng mỗi trong những quá trình này đã có các động lực riêng của nó, tập hợp các tác nhân xã hội riêng của nó, và mỗi quá trình nhìn hơi khác nhau từ các viễn cảnh khác nhau của các khu vực khác nhau.

Thế mà trong khi sự nối vào nhau khác thường của các quá trình toàn cầu từ giữa các năm 1980 có thể hết sức phụ thuộc vào con đường, và khác nhau từ nơi này sang nơi khác, sự trùng nhau giữa đợt bột phát chuyển đổi dân chủ và sự kết thúc của Chiến tranh lạnh hầu như không tình cờ: các áp lực mà đã đẩy các chế độ độc đoán và các phe đối lập dân chủ để đàm phán ở Mỹ Latin là, tôi chứng minh, liên hệ mật thiết với những áp lực mà đã dẫn đến sự sụp đổ của Liên Xô và sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh. Trong đoạn này, tôi sẽ mô tả một số những thay đổi này; trong khi bức tranh này sẽ nhất thiết là đơn giản thái quá và châm biếm, [nhưng] nó có thể giúp cung cấp một số bối cảnh mà trong đó những thảo luận như Bàn Tròn trở nên có thể.

Vào giữa các năm 1980, đã không còn có thể bỏ qua những thay đổi đầy kịch tính trong nền kinh tế quốc tế. Từ đầu các năm 1960, đã có sự dịch chuyển đáng kể trong đặc trưng của các khoản đầu tư quốc tế bởi các công ty từ Mỹ và Tây Âu: lần đầu tiên, các công ty đa quốc gia đã bắt đầu chuyển ra nước ngoài, xây dựng các nhà máy công nghiệp trong các nước đang phát triển ở châu Á, châu Phi và Mỹ Latin.[7]Ngày nay, là dễ để quên sự phát triển này là tương đối mới đến thế nào: trước năm 1960, các nhà đầu tư nước ngoài tại các nước đang phát triển đã thường hạn chế tầm nhìn của họ ở các nguyên liệu và hàng hóa nông nghiệp, để đầu tư công nghiệp cho các nhà nước và các nhà khởi nghiệp địa phương. Nhưng khi các nước đang phát triển trên khắp thế giới đã trở nên độc lập khỏi các nhà cai trị thực dân trước kia của họ, họ đã làm theo các đơn thuốc về cả hiện đại hóa lẫn của các nhà kinh tế học theo Keynes, tìm cách thu hút vốn vào sản xuất công nghiệp bằng cung cấp sự hỗ trợ hạ tầng cơ sở, các khoản bao cấp, và bảo hộ thuế quan – thường với sự hỗ trợ trực tiếp từ các cơ quan chính phủ Mỹ và châu Âu, những người đã coi loại mở rộng công nghiệp được bao cấp, được bảo vệ này như phương cách tốt nhất cho phát triển kinh tế mà họ đã hy vọng sẽ cản sự lây lan của chủ nghĩa cộng sản vào dân cư đô thị bị bần cùng hóa của các nước đang phát triển.[8]

Từ các năm 1950 đến giữa các năm 1970, công nghiệp hóa thay thế nhập khẩu (import-substitution industrialization – ISI) đã ăn khớp chặt chẽ dễ dàng với các mục tiêu của các công ty đa quốc gia, những người đã nhìn thấy nhân công rẻ và các thị trường mới của các nền kinh tế đang phát triển với con mắt hau háu; thông qua đầu tư trực tiếp và thông qua các liên doanh, các công ty đa quốc gia có trụ sở ở Hoa kỳ hay châu Âu đã thấy chúng có thể liên minh với vốn địa phương để bắt đầu sản xuất công nghiệp ở những góc xa xôi của thế giới.[9]

Nhưng vào giữa các năm 1980, các chính sách ISI đã bắt đầu bị ghét bỏ như nhau bởi cả các nhà hoạch định chính sách lẫn các nhà lý luận: chủ nghĩa bảo hộ vốn có trong các gói ISI đã được coi là tạo ra các công ty không hiệu quả, lệ thuộc vào bao cấp nhà nước và sự bảo hộ, ngăn cản những người tiêu thụ địa phương khỏi việc mua các hàng hóa mà sẽ cạnh tranh trên thị trường thế giới. Đặc biệt sau khi thế giới đã nhận ra độ sâu thảm họa của chủ quyền tuyệt đối ở Cambodia của Pol Pot, đã trở nên hầu như không thể đối với các nhà lý thuyết phát triển để cho rằng công nghiệp hóa đòi hỏi một sự đoạn tuyệt hoàn toàn với hệ thống tư bản chủ nghĩa bóc lột. Thay vào đó, sự nổi lên của “các nước mới công nghiệp hóa – NIC” ở Đông Á đã gợi ý cho nhiều nhà quan sát rằng đúng hơn thay cho sự trì trệ không thể tránh khỏi, việc dính líu vào thế giới tư bản chủ nghĩa đã tạo ra các cơ hội mới cho thương mại và cho tăng trưởng.[10]Vào giữa các năm 1980, hầu hết các nước đang phát triển đã tìm kiếm một sự hội nhập lớn hơn vào nền kinh tế thế giới, hơn là ít hơn.

Triển vọng thay đổi này đã được củng cố một cách rõ ràng bởi những sự dịch chuyển trí tuệ và được ủng hộ bởi các tác nhân định chế hùng mạnh, những người từ cuối các năm 1970 đã khăng khăng rằng các nước đang phát triển phải mở cửa các nền kinh tế của họ theo đường lối tân tự do. Vào giữa các năm 1980, các nhà kinh tế học hàn lâm nói chung đã được thuyết phục rằng tăng trưởng kinh tế đã liên kết trực tiếp với sự mở rộng thương mại: dựa chủ yếu và những kinh nghiệm của các NIC Đông Á như Hàn Quốc, tầm nhìn hướng nội của những người chủ trương thay thế nhập khẩu đã được thay thế bởi quan điểm rằng sự mở rộng theo hướng xuất khẩu cuối cùng sẽ tạo ra loại tăng trưởng bền vững hơn.[11]

Sự chuyển dịch trí tuệ này đã trùng với những thay đổi lớn trong thế giới tài chính quốc tế, cả về mặt các ngân hàng tư nhân lẫn các định chế công. Từ 1971, khi Hoa Kỳ lặng lẽ bỏ đồng tiền của nó khỏi bản vị vàng, các mối quan hệ cố định giữa các đồng tiền quốc tế mà đã xuất hiện từ các cuộc họp BrettonWoods năm 1946 đã bắt đầu rời ra; “tỷ giá hối đoái thả nổi,” mà bắt đầu chi phối vào giữa các năm 1970, đã biến đổi thế giới tài chính, tạo ra những khả năng cho sự đầu cơ tài chính quốc tế. Nhận ra những hệ lụy của những thay đổi này, vào cuối các năm 1970 và đầu các năm 1980 các chính phủ Anh và Mỹ đã bắt đầu phi điều tiết các giao dịch tài chính quốc tế: Thành phố London và Wall Street đã lại nổi lên như các trung tâm tài chính, trong một thế giới nơi những sự thay đổi nhỏ xíu trong giá trị tương đối của các đồng tiền có thể được dùng như cơ sở cho những vận may mới to lớn.[12]

Đồng thời, tuy vậy, Quỹ Tiền tệ Quốc tế, IMF, đã thay đổi vai trò của nó về mặt quốc tế[13]:IMF đã chuyển từ việc đơn giản phục vụ như một nguồn tín dụng thương mại quốc tế ngắn hạn, thành một định chế định hướng tới việc cứu các nước đang phát triển mắc nợ nần. Đồng thời với sự chuyển dịch này, IMF đã bắt đầu nhìn các con nợ của mình với một con mắt khác, nới lỏng những sự kiềm chế trước đây của nó lên sự can thiệp vào chủ quyền của các nước đi vay. Vào năm 1979, IMF đã bắt đầu thay đổi thái độ của nó trong quan hệ với các nước đi vay: thay cho việc đơn giản đánh giá uy tín trả nợ, thì IMF đã bắt đầu gắn các điều kiện cho các khoản vay, đòi hỏi các nước sẽ đi vay đồng ý tái cấu trúc kinh tế đầu tiên, và muộn hơn tái cấu trúc chính trị như một điều kiện cho các khoản vay mới. Suốt các năm 1980, các chính phủ mà đã quay sang IMF để vay tiền đã biết họ sẽ phải đàm phán không chỉ lãi suất và kế hoạch trả nợ, mà cả các điều khoản của chính sách kinh tế tương lai: đại thể, sự tăng trưởng kinh tế đã được định nghĩa lại dưới dạng mở rộng thương mại, và sự cam kết của IMF để giảm các khoản chi tiêu của nhà nước và mở rộng doanh thu xuất khẩu đã trở thành nguyên tắc chỉ đạo cho các nước đang phát triển trên khắp thế giới. “Điều chỉnh cơ cấu,” như nó đã được gọi, bao gồm giảm các khoản chi nhà nước, dỡ bỏ thuế quan bảo hộ và bao cấp, và thúc đẩy sản xuất hướng xuất khẩu; khắp Mỹ Latin và Châu Phi, các chính phủ đã được yêu cầu để cắt bớt ngân sách – cắt cả các vị trí ngành dân chính và các dịch vụ xã hội cho các công dân của họ – và để mở cửa các thị trường cho các hàng hóa nhập khẩu, với mục tiêu kép về giảm lạm phát và tăng thương mại.

Vào giữa các năm 1980, các nước đang phát triển đã biết rõ ràng rằng một môi trường quốc tế mới đã ép buộc các lựa chọn của họ cho các chiến lược phát triển[14]; các chính sách tân-tự do được IMF và Ngân hàng Thế giới đòi hỏi, được ủng hộ bởi các chính quyền bảo thủ ở London và Washington, đã đòi hỏi tư nhân hóa các doanh nghiệp công và sản xuất cho xuất khẩu. Sự thay đổi ý thức hệ đã đầy kịch tính: trong khi vào các năm 1970, các nước đang phát triển đã nói về phát triển con người cũng như tăng trưởng kinh tế, vào giữa các năm 1980, hầu hết các chính phủ thế giới thứ ba đã không còn thấy bất kỳ lựa chọn khả dĩ nào khác ngoài chủ nghĩa tân tự do. Hai thập niên trước, khi Chiến tranh Lạnh còn ở đỉnh cao của nó, các nước đang phát triển đã thường có khả năng để lôi kéo những sự kình địch Chiến tranh Lạnh, hoặc bằng cách thuyết phục các siêu cường để đặt giá chống lại nhau trong chào mời viện trợ kinh tế và quân sự, hay bằng cách xây dựng một mối quan hệ đặc biệt với một siêu cường duy nhất.

Nhưng vào những năm 1980, khối Đông Âu đã không thể đưa ra sự bảo vệ kinh tế hay chiến lược cho các nước mà đã hy vọng tránh “chủ nghĩa tư bản man rợ” mà đã đặc trưng cho rất nhiều nền kinh tế đang phát triển. Trong đầu các năm 1960, Cuba đã có khả năng sử dụng mối quan hệ của nó với Liên Xô để duy trì nền kinh tế của nó bất chấp sự tẩy chay của Hoa Kỳ; ngược lại vào năm 1980, Liên Xô đã không còn có thể đưa ra bất kỳ sự dàn xếp nào như vậy nữa, ngay cả cho các chính phủ mà đã có vẻ hoàn toàn sẵn sàng quăng mình vào phe Soviet, như chính phủ Sandinista mà đã lên nắm quyền ở Nicaragua. Sự bất lực hoàn toàn của Liên Xô để cung cấp viện trợ phát triển thực cho các đồng minh của nó đã trở nên không thể chối cãi được. Trong giữa các năm 1970, sự thừa nhận của Liên Xô về sự thiếu hụt ngũ cốc nghiêm trọng đã tiết lộ một cách không thể tránh khỏi các vấn đề kinh tế bên trong của nó, trong khi sự giao chiến kéo dài, thảm khốc của nó ở Afghanistan đã nhấn mạnh sự thiếu năng lực quân sự; trong đầu các năm 1980, sự bất lực của nó để cung cấp sự ủng hộ nhiều hơn lời nói hoa mỹ cho các nước muốn trở thành đồng minh xã hội chủ nghĩa, từ Nicaragua đến Mozambique, đã nhấn mạnh sự yếu kém về tầm với của nó.

Nhận thức chung về những yếu kém bên ngoài này, tất nhiên, đã đi song song với sự thừa nhận ngày càng tăng về thất bại bên trong. Các chuyên gia về lịch sử Soviet sẽ không nghi ngờ gì để tiếp tục tranh luận hàng thập kỷ để đi đến chừng mực mà theo đó sự yếu kém của Liên Xô trong giữa các năm 1980 đã do nguyên nhân bên trong gây ra, hay là kết quả của áp lực từ bên ngoài, như chính quyền Reagan đã giao chiến với Liên Xô và các đồng minh của nó trong một loạt các cuộc chiến ủy thác (proxy battle) xung quanh rìa của cái Reagan đã coi là “đế chế tội lỗi.” Nhưng từ viễn cảnh của sự thay đổi toàn cầu, điểm mấu chốt ở đây là, vào giữa các năm 1980, ngay cả các công dân của bản thân Nga đã bắt đầu thừa nhận rằng các lời hứa của Liên Xô đã đang dần dần trở nên mong manh. Khi phần còn lại của thế giới đã chuyển sang một thời đại công nghệ mới – như các máy tính cá nhân, VCR, và những công nghệ mới của đời sống hàng ngày đã trở nên dễ kiếm đối với tầng lớp trung lưu toàn cầu – thì ngay cả cư dân được đặc quyền của khối Soviet hẳn đã phải bắt đầu đưa ra những so sánh khó chịu với mức sống trong các thành phố toàn cầu như New York, London, thậm chíSaoPaulo, và mức sống ở các nơi như Moscow hay Warsaw.[15]

Hầu hết những dịch chuyển này đã liên hệ trực tiếp đến cán cân sức mạnh trong Chiến tranh Lạnh: chúng đã ép buộc những lựa chọn kinh tế và chính trị của các nước đang phát triển, đặt áp lực lên các chính phủ để chấp nhận các chiến lược phát triển theo hướng xuất khẩu, kiên quyết ở lại bên trong phe phương tây. Nhưng cũng đã có những thay đổi quan trọng bên trong thế giới phương tây mà đã cung cấp một sự thúc đẩy mới cho dân chủ hóa bên trong thế giới tư bản. Nhiều chế độ độc đoán đã có thể có khả năng đáp lại những áp lực này bằng tái cấu trúc các nền kinh tế của họ, chuyển sang một sự nhấn mạnh lớn hơn đến đầu tư và sở hữu tư nhân, mà không trải qua một sự chuyển đổi dân chủ đồng thời.

Nhưng suốt các năm 1970 và 1980, cũng đã có sự phát triển khác nữa, mà có thể nói là đã nằm ngoài động học của Chiến tranh Lạnh: sự nổi lên của một phong trào các quyền con người quốc tế, mà đã thách thức sự đối xử của các chính phủ độc đoán đối với công dân của họ, khăng khăng đòi đưa ngay cả các chính phủ đồng minh vào việc xem xét kỹ lưỡng. Hệt như quyết định của IMF để gắn các điều kiện chính trị và kinh tế vào các khoản vay dính líu đến sự tính lại quan hệ của IMF với các nhà nước có chủ quyền, sự khăng khăng của phong trào các quyền con người rằng các chính phủ có thể phải chịu trách nhiệm giải trình đối với một cộng đồng quốc tế rộng hơn vì sự đối xử của họ với những người bất đồng chính kiến dính dáng đến một sự tính lại tế nhị của chủ quyền, nơi các nhà nước đã không còn được tự động coi như đại diện hợp pháp của các công dân của mình nữa.

Sự nhấn mạnh mới này lên dân chủ hóa và các quyền con người đã có được nhờ hoạt động của các nhà hoạt động và các phong trào dân chúng ở bên trong các nước đang phát triển – và, tất nhiên, các phong trào như Đoàn kết ở các nơi như Ba Lan – cũng nhiều như nhờ hoạt động của các nhà hoạt động phương Tây trong các tổ chức như Amnesty International (Ân xá Quốc tế) hoặc Human Rights Watch (Canh gác Nhân quyền), tất nhiên. Khi các bà mẹ trung lưu, những người mà con của họ bị các lực lượng an ninh bắt cóc lúc nửa đêm, đã bắt đầu tổ chức các cuộc biểu tình hàng tuần tại một central plaza ở Buenos Aires, thách thức một chế độ quân sự hà khắc để trả lại con em họ, tác động của những cuộc biểu tình im lặng của họ – khi các bà mẹ bị mất con đã giơ các ảnh của những người thân bị biến mất của họ – đã được cảm thấy ở rất xa vượt ra ngoài Argentina. Khi các luật sư trong Hội Luật gia Brazil bắt đầu khẳng định rằng chế độ quân sự đã không còn tuân theo “nền pháp trị,” bởi vì nó đã bỏ qua các quyền habeas corpus (bảo thân)trong đối xử của nó với các tù nhân chính trị, sự ủng hộ chính phủ quân sự bắt đầu bị xói mòn ngay cả giữa giới elite mà đã được lợi từ các chiến lược tăng trưởng kinh tế độc đoán.

Cuộc đàm luận mới này về dân chủ hóa đã mở rộng phổ chính trị – hay có lẽ đã thay đổi đặc tính của phổ đó, xác định lại các phạm trù nhị phân, rõ hơn trước kia của “tả” và “hữu.” Chủ nghĩa độc đoán trong các nước tư bản chủ nghĩa chắc chắn đã làm xói mòn sự ủng hộ cho các chế độ cánh-hữu, nhưng từ viễn cảnh của các nhóm cánh-tả xung quanh thế giới, sự siết chặt Soviet lên Tiệp Khắc trong năm 1968 và sự áp đặt sự cai trị quân sự ở Ba Lan năm 1981, đã dẫn đến sự vỡ mộng ngày càng tăng với chủ nghĩa độc đoán kiểu Soviet, và một sự đánh giá lại ngày càng tăng về “thành công” của mô hình Soviet. Ảnh hưởng ngày càng tăng của một “Chủ nghĩa Marx tây phương” nhân đạo, có định hướng dân chủ hơn lên các đảng dân chủ thiên-tả xung quanh thế giới đã làm xói mòn chủ nghĩa tiên phong Leninist, với sự nhấn mạnh tăng lên được đặt lên nền dân chủ như một mục tiêu tự nó hơn là một con đường tới quyền lực, kết hợp với một mối quan tâm mới cho quyền tự quyết trong một thế giới hậu thực dân. Trong giữa các năm 1970, Đảng Cộng sản Italia đã mở một con đường mới, tự tuyên bố độc lập với đường lối Soviet và nói về một “thỏa hiệp lịch sử” với các quá trình dân chủ. Với sự rút lui của đấu tranh vũ trang như một lựa chọn có thể chấp nhận được hay có thể tồn tại được cho các nhóm chống độc đoán, và với một sự chấp nhận ngày càng tăng của những ràng buộc được áp đặt bởi bối cảnh quốc tế lên các chiến lược phát triển, đã trở nên dễ hơn cho ngay cả các nhà hoạt động đối lập thiên-tả để nhìn nhà nước như một “vũ đài đấu tranh” cũng như một công cụ của sự thống trị giai cấp – một quan điểm nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chấp nhận các quy tắc của quá trình chính trị từ tất cả các phía, ngay cả khi nó đã có nghĩa là chấp nhận sự thất bại tại các cuộc bầu cử.

Về mặt lịch sử, các nhà hoạch định chính sách quốc tế nói chung đã làm ra vẻ rằng công việc nội bộ của các đồng minh của họ đã tuyệt nhiên không là công việc của họ: sự thừa nhận chủ quyền, mà trên đó các định chế quốc tế của hệ thống nhà nước hiện đại dựa vào, đã đòi hỏi rằng các nhà hoạch định chính sách đứng ngoài các công việc nội bộ. Trong thực tế, tất nhiên, các cường quốc thường đã can thiệp vào công việc nội bộ của các nước láng giềng yếu hơn của họ, nhất là thông qua các cơ chế trực tiếp như chủ nghĩa thực dân; nhưng vỏ ngoài của chủ quyền từ lâu đã cung cấp một lý do bào chữa tiện lợi cho các liên minh đáng ngờ. Từ đầu các năm 1970, tuy vậy, một cuộc tranh luận quốc tế ngày càng lớn tiếng về tầm quan trọng của dân chủ và các quyền con người đã đặt các chính phủ phương tây dưới áp lực mới – đặc biệt vì các nhóm cử tri trong nước ngày càng trở nên bực bội với viện trợ quân sự và kinh tế của các chính phủ nước họ cho các chế độ độc tài áp bức. Ngay cả ở Hoa Kỳ  – nơi chính sách quốc tế từ lâu đã căn cứ vào những thảo luận về “lợi ích quốc gia” và chiến lược Chiến tranh Lạnh, hơn là vào bất kỳ cân nhắc nào về đạo đức – Quốc hội đã quyết định biến các hồ sơ nhân quyền thành một cân nhắc trong những thảo luận về liệu có cung cấp viện trợ kinh tế hoặc quân sự hay không; từ đầu các năm 1970, hồ sơ nhân quyền của ngay cả các đồng minh thân cận đã trở thành một thành phần chính thức của quá trình hoạch định chính sách quốc tế của Mỹ. Mặc dù, trong thực tế, nhiều chính trị gia Mỹ đã thao túng các vấn đề nhân quyền – có khuynh hướng tìm ra nhiều vi phạm nhân quyền ở các nước họ không thích hơn là ở các nước mà họ hy vọng để xây dựng các liên minh mạnh hơn – các điều kiện của thảo luận đã thay đổi đột ngột trong một thời gian rất ngắn, khi ngày càng nhiều chính trị gia và người bỏ phiếu trở nên được thuyết phục rằng các vấn đề quyền con người đã là các lý do hợp pháp cho mối quan tâm đến chính sách đối ngoại, đi xa khỏi sự chú tâm duy nhất vào các vấn đề an ninh mà đã đặc trưng cho hầu hết các cuộc tranh luận chính sách đối ngoại trong cao trào của Chiến tranh Lạnh.

Việc đưa các mối quan tâm nhân quyền vào các cuộc tranh luận chính sách quốc tế đã là một quá trình phức tạp, gồm những sự lựa chọn bởi cá nhân các nhà hoạch định chính sách cụ thể cũng như sự huy động một phong trào xã hội xuyên quốc gia mới – hoặc, chí ít, sự huy động của các mạng lưới của các nhà hoạt động xuyên quốc gia, những người đã coi phong trào các quyền con người như cái gì đó về mặt đạo đức nằm ngoài các giới hạn của chính trị Chiến tranh Lạnh.[16]Nhưng không được đánh giá thấp như một lực lượng hùng mạnh trong hoạt động chính trị cuối thế kỷ thứ hai mươi: bằng cách củng cố địa vị của những người nhấn mạnh đến việc xây dựng các định chế dân chủ, nó đã giúp đưa thêm một chiều dân chủ vào những sự chuyển đổi khỏi sự cai trị độc đoán.

Củng cố Nền dân chủ?

Tất cả những thay đổi này ở mức toàn cầu đã có nghĩa gì cho các cuộc tranh luận nội bộ, và vì sao chủng đã thúc đẩy một sự nổi lên của những sự chuyển đổi được thương lượng khỏi chủ nghĩa độc đoán trong các bối cảnh khác hẳn nhau nhưBa Lan, Nam Phi, Chile hay Yemen? Tôi nghĩ, có nhiều cách mà theo đó bối cảnh toàn cầu mới đã tạo ra cơ sở cho việc thảo luận ngang qua những sự khác nhau có vẻ rộng này.

Thứ nhất, bối cảnh mới đã làm giảm quy mô cho sự bất đồng về các chính sách kinh tế: trong một bối cảnh nơi những tính chất chính thống kinh tế tân tự do đã trở nên chi phối như vậy, ít nhà hoạch định chính sách đã sẵn sàng để tiếp tục đề xướng các lựa chọn khác căn bản. Thật đáng chú ý, chẳng hạn, rằng các đại diện của chính phủ Ba Lan tại Bàn Tròn không có vẻ đã ít quan tâm hơn chút nào về cải cách kinh tế so với phe đối lập của họ: cả hai bên có vẻ đã thống nhất rằng cải cách kinh tế, kể cả tư nhân hóa, đã hết sức cần thiết, đặc biệt khi đối mặt với những trừng phạt kinh tế được áp đặt trong đầu các năm 1980. Ở Nam Phi, các quan chức chính phủ đã tin rằng sự sụp đổ của mô hình Đông Âu đã làm xói mòn sức mạnh của những đòi hỏi của các nhà hoạt động chống-apartheid về tái phân phối của cải; trong đầu các năm 1990, họ đã tin rằng họ có thể khẳng định việc bảo vệ sở hữu tư nhân như một điểm xuất phát cơ bản cho các cuộc đàm phán. Đầu tiên, các nhà hoạt động chống-apartheid đã thử thách thức sự bảo vệ đó; nhưng ngay cả các nhà hoạt động hàng đầu chống-apartheid đã thôi ủng hộ sự tái phân phối đột ngột. Hơn nữa, vì gói kinh tế tân tự do đòi hỏi đầu tư tư nhân, các chính phủ và các nhà cải cách như nhau đều trở nên quan tâm về duy trì sự tin tưởng của giai cấp kinh doanh – mà đòi hỏi sự ổn định chính trị và tính có thể tiên đoán được về kinh tế. Không có một kiến nghị kinh tế thay thế khả thi – và với các định chế quốc tế củng cố mô hình tân tự do, khăng khăng rằng các khoản vay quốc tế sẽ được gắn với các loại cụ thể của chiến lược kinh tế – những kiến nghị kinh tế của các chính phủ và các nhà cải cách ở mọi nơi đã bắt đầu xích lại gần nhau hơn, làm cho việc thương lượng xung quanh các quá trình chính trị dễ hơn ở mọi nơi.

Thứ hai, bối cảnh mới đã hạn chế khả năng của cả các nhà độc đoán lẫn các phe đối lập để hình dung rằng họ đã có thể tiếp tục duy trì sự đàn áp chính trị như một chiến lược cho sự cai trị. Đối mặt với những sự quan tâm phương tây về các quyền con người, và thiếu bất kỳ cơ hội nào của sự ủng hộ từ Đông Âu, các chế độ độc đoán đã nhận ra rằng có những hậu quả thực cho việc đi con đường áp bức: không chỉ viện trợ kinh tế và quân sự bị cắt, mà các elite địa phương đã ngày càng có vẻ có khả năng bác bỏ một chính phủ quá áp bức. Đồng thời, các phong trào đối lập đã trở nên ngày càng khéo trong việc tìm kiếm sự chú ý và sự ủng hộ quốc tế. Suốt các năm 1990, hết nước này đến nước khác đã chuyển theo hướng các cuộc bầu cử để ngỏ cho sự giám sát bên ngoài, tìm cách chứng tỏ tính hợp pháp đại chúng của chính phủ của họ qua những kết quả bầu cử.

Nói rằng các động lực toàn cầu đã đẩy các tác nhân xã hội đến thỏa hiệp về hai vấn đề then chốt của sự tranh cãi, tất nhiên, là không phủ nhận tính đặc thù địa phương của mỗi quá trình dân chủ hóa trong các năm 1990. Ngay cả hai điểm xuất phát cơ bản – các chính sách kinh tế tân tự do và các cuộc bầu cử dân chủ – đã để ngỏ cho sự diễn giải lại trong các trường hợp cụ thể. Một cách không thể tránh khỏi, cán cân sức mạnh địa phương giữa các lực lượng khác nhau đã là cốt yếu cho việc những áp lực toàn cầu này được diễn giải và xác định thế nào. Thuật ngữ “tân tự do” có thể được áp dụng cho một dải các gói kinh tế, trải từ tư nhân hóa nghiêm ngặt và các thị trường không bị điều tiết đến các chính sách mà cung cấp các mức độ tự do bên trong các khung khổ điều tiết nghiêm ngặt. Tương tự, nhãn “dân chủ” đã được áp dụng cho các cuộc bầu cử trải từ các quá trình chính trị mở thật sự đến các quá trình nơi những người bỏ phiếu đã đưa ra sự lựa chọn sai tại các phòng bầu cử đối mặt với sự đe dọa thực của sự đàn áp nửa quân sự.

Tuy nhiên, không tính đến sự chuyển dịch của các lực lượng toàn cầu, sẽ là không thể để giải thích vì sao nhiều nước đến như vậy đã có vẻ chuyển theo hướng các cuộc đàm phán trong cuối thế kỷ thứ hai mươi, hay để hiểu các hình mẫu chung mà có vẻ nổi lên trong các cuộc đàm phán đó bên trong những khung cảnh hết sức khác nhau.

Mười năm sau Bàn Tròn, những thảo luận về “sự chuyển đổi dân chủ” ở Mỹ Latin, châu Phi, châu Á và thậm chí Đông Âu đã chuyển khỏi việc hỏi về cơ sở của sự đồng thuận và sự thỏa hiệp, sang các câu hỏi về con đường tiến lên.[17]Chúng ta muốn nói gì với “dân chủ” và “quyền công dân,” và chúng ta có thể củng cố thế nào các định chế có khả năng tốt nhất để duy trì chúng? Các chính sách tốt nhất là gì để thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế trong những khung cảnh cụ thể?Loại nào của các định chế chính trị bảo vệ tốt nhất và mở rộng quyền công dân? Làm thế nào các nhà nước có thể đồng thời đẩy mạnh tinh thần nghiệp chủ tư nhân cần thiết cho sự tăng trưởng tân tự do, và cung cấp cho các công dân yếu hơn của nó những dịch vụ xã hội họ cần? Làm thế nào chúng ta có thể bảo đảm rằng người dân trong các ngành công nghiệp, các nước, các khu vực bị đặt sang bên lề – những người đã mất việc làm của họ khi các ngành sụp đổ trong sự đối mặt với cạnh tranh toàn cầu, các nước mà đã không có khả năng tìm thấy một niche (ngách) kinh tế trong nền kinh tế toàn cầu mới, các khu vực mà đã suy sụp vào chiến tranh dai dẳng và tàn bạo khi các siêu cường đã bỏ rơi các liên minh Chiến tranh lạnh – không bị bỏ qua hoàn toàn trong bối cảnh toàn cầu mới? Như nhiều người tham gia hội thảoMichigan đã lưu ý, các quá trình giống Bàn Tròn có thể đánh dấu sự chấm dứt của một loại xung đột; nhưng thay cho việc xem dân chủ hóa như một sự kết thúc, có lẽ chúng ta phải xem nó như sự khởi đầu. Các chế độ mới mà đã nổi lên trong thời điểm hậu Chiến tranh Lạnh đối mặt với những thách thức mới, các vấn đề mới, khi họ tìm cách để củng cố các nền dân chủ trong bối cảnh toàn cầu hóa tiếp tục.