(Negotiating Radical Change: Understanding and Extending the Lessons of the Polish Round Table Talks)
Dịch giả: Nguyễn Quang A
PANEL SÁU: CÁC NHÓM ỦNG HỘ ĐÀM PHÁN
Mieczysław Rakowski
… Vậy cái gì đang đè nặng trái tim tôi? Phải, là một sự thực rằng tôi bị chứng nghẹn. Tôi không thể tiếp tục nuốt những ý kiến được nói ra ở đây hôm nay và đã được thốt ra ở đây hôm qua. Và những ý kiến đó tuyên bố rằng các ý định của chúng tôi – khi tôi nói “chúng tôi” tôi ám chỉ phe chính phủ lúc đó – từ tất cả những ý kiến đó, thì rõ ràng rằng ý định của chúng tôi đã xấu xa, và tất cả đã đều xấu xa. Và chúng tôi bị từ chối bất kỳ loại thiện chí và lý trí nào….
Tôi cũng đã nghe rằng chúng tôi đã được trao một cách hào phóng quyền để sống, bởi vì tôi trích dẫn, “không phụ thuộc vào tiểu sử của họ,” tại Bàn Tròn, “họ vẫn đã làm một cái gì đó cho Ba Lan.” Cho nên chúng tôi vẫn được phép thở và dự thi về sự gắn bó của chúng tôi với nền dân chủ….
Không ai sẽ ngạc nhiên khi tôi nói rằng không phải một lần và không phải hai lần trong vòng mười năm qua, tôi đã trải qua một sự đánh giá phê phán về cuộc đời tôi, đã phân tích thái độ của tôi, cuộc sống của tôi, cách nhìn và ý kiến của tôi, và vân vân. Tôi đã làm việc đó vì ý riêng của mình, và cũng dựa trên một số cáo buộc được đưa ra chống lại Cộng hòa Nhân dân Ba Lan và những người đóng vai trò quan trọng trong hệ thống đó. Tôi thừa nhận không phải dễ để nói về bản thân mình nhưng có một số hoàn cảnh mà chúng phá vỡ sự ức chế tự nhiên và dễ hiểu. Bạn biết đấy, tôi không nghĩ ai đó người không thiên vị, ai đó người không mặc áo giáp của một vị thánh đang đánh một con rồng lại coi tôi là người ở giữa những người cứng rắn, “đảng bê tông”. Tôi phân loại bản thân mình vào cánh cải cách của PZPR và tôi không chắc sự phát triển của Ba Lan đã diễn biến ra sao [nếu] không có cánh mà tôi đại diện. Cánh cải cách, tôi tin, xứng đáng được phân tích một cách dựa trên sự thực và thân thiện, và không bị đối xử như cái chân thứ năm của một con chó…
Không phải vấn đề quan trọng nhất là các nhà cải cách đã tạo thành một thiểu số. Điều quan trọng nhất là chúng tôi đã không thể có đủ khả năng để nói không một cách công khai và để tổ chức mình bên trong đảng. Vì sao? Phải, vì sao chúng tôi đã không đủ khả năng đó? Bởi vì trong nhiều năm chúng tôi đã là các tù nhân của một vài giáo điều xác định hành vi và thái độ của chúng tôi. Có một giáo điều về tác hại của sự phân mảnh, và xuất phát từ giáo điều đó là một giáo điều khác, giáo điều về sự thống nhất của đảng như một điều cốt yếu tuyệt đối. Và tôi phải thừa nhận rằng sự thống nhất như vậy đã không tồn tại. Đảng Cộng sản Ba Lan đã thu thập tất cả các loại thái độ, từ các nhà dân chủ quốc gia đến một số người bảo thủ cực đoan thực sự cứng đầu. Chúng tôi cũng đã là tù nhân của giáo điều về vai trò lãnh đạo của đảng, vai trò không bị nghi ngờ của giáo điều lãnh đạo, và cuối cùng là giáo điều về ưu thế tuyệt đối của nền kinh tế xã hội chủ nghĩa đối với nền kinh tế tư bản. Và cuối cùng, chúng tôi, những đảng viên hăng hái cải cách, cũng đã là tù nhân của giáo điều rao giảng về tác hại tuyệt đối của bất kỳ lời chỉ trích nào đối với Liên Xô…
Một lần tôi đã nói với một trong những nhà lãnh đạo trong phe đối lập, một người tôi rất tôn trọng, người đã bị giam giữ trong chín năm, và tôi đã hỏi ông, “Nghe này, ai đã đúng? Anh hay tôi?” Và ông đã nói, “Đã cần cả hai chúng ta…”
“… Tôi không xem mình là một kẻ bị thua; tôi là một gã, người đại diện cho một đảng mà trong vòng đầu tiên của cuộc bầu cử năm 89 đã nhận được bốn triệu bốn trăm năm mươi ngàn (4.450.000) phiếu bầu, và đó là hai mươi tám phần trăm (28%), và Đoàn Kết đã nhận được ba mươi tám phần trăm (38%). Vì mục đích so sánh, trong cuộc bầu cử vừa qua AWS (Hành động Bầu cử Đoàn kết) đã nhận được bốn triệu bốn trăm hai mươi bảy ngàn năm trăm (4.427.500) phiếu bầu. Phải, tôi không tin, tôi không mong đợi một đánh giá công bằng, thế nhưng tôi tin rằng sẽ là tốt để nhận thức thực tế Ba Lan lúc đó như một thực tế đa dạng, nhiều màu sắc, có nhiều mặt, phức tạp, và rằng chúng tôi đã không chỉ là những con rối múa may bằng các sợi dây được kéo bởi một ai đó đứng ở bên ngoài…”
Tôi muốn nói rằng tôi đã coi Bàn Tròn như một sự khởi đầu của một sự thay đổi tiến hóa của hệ thống. Tôi đã tin rằng những cải cách kinh tế, bất chấp phạm vi của chúng, sẽ dẫn đến sự phân tầng trong khu vực vật chất, và sự phân tầng có thể gây ra sự xuất hiện của các đảng chính trị có lợi ích khác nhau…
Tôi đơn giản đã không chấp nhận vào lúc đó, và ngày nay tôi vẫn không chấp nhận kết luận rằng chúng ta đã chỉ cần chặt mọi thứ đến tận rễ, toàn bộ hệ thống của [Cộng hòa] Nhân dân Ba Lan, và sau đó chúng ta sẽ hoàn toàn có một nước dân chủ, tuyệt vời. Có vẻ như tôi cho rằng bất cứ ai, người từ bỏ cách mạng và sự đổ máu, phải ủng hộ những thay đổi tiến hóa hơn.
Jan Lityński
Một người tham gia các cuộc Đàm phán Bàn Tròn cho phe đối lập và một nhà toán học, Jan Lityński (sinh năm 1946) đã là một Dân biểu trong Sejm (Hạ viện) từ 1989. Lityński đã bị đuổi khỏi Đại học Warsaw và bị bỏ tù trong năm 1968 vì sự tham gia của ông vào các cuộc biểu tình sinh viên. Chín năm sau ông đã trở thành một thành viên sáng lập của Ủy ban Bảo vệ Công nhân (KOR) và đã biên tập các báo Biuletyn Informacyjny và Robotnik. Vì là thành viên của Đoàn Kết, ông đã bị tù từ 1981 đến 1983 và buộc phải lẩn trốn từ 1983 đến 1986. Từ 1989, Lityński đã đại diện cho Câu lạc bộ Nghị viện Công dân, Liên minh Dân chủ, và Liên minh Tự do trong Sejm; từ 1994, ông đã là một thành viên của Hội đồng Quốc gia vì Tự do.
Liên quan đến câu hỏi về tính đại diện, tại Bàn Tròn, sự đại diện đã tương đối hạn chế. Đã là hạn chế đối với xu hướng đó, mà bản thân nó đã không đồng nhất, xu hướng đặt cược cao lên giải pháp đó, lên giải pháp đàm phán…
Trong chừng mực nào đó tôi đã là một người hưởng lợi của chủ nghĩa cộng sản, bởi vì nhờ vào chủ nghĩa cộng sản tôi đã có một cuộc sống rất thú vị, tôi đã có nhiều tình bạn thân thiết, tôi đã có ý thức về mối ràng buộc chung nào đó. Không có chủ nghĩa cộng sản, có lẽ tôi đã không có. Và hơn nữa cái tôi làm bây giờ tôi hàm ơn sự thực rằng chủ nghĩa cộng sản đã hiện diện một thời. Cho nên tôi sẽ không đóng vai nạn nhân quá lố. Khi nói đến việc tham gia Bàn Tròn, tôi nói rằng trách nhiệm kép nào đó đã là động lực của chúng tôi. Trên hết, đã là trách nhiệm đối với những người đã thực sự bị ngược đãi, những người thực sự bị mất một cái gì đó sau thiết quân luật bởi vì các hoạt động Đoàn Kết của họ. Nó đã hoàn toàn khác với chúng tôi. Trong năm 1989, chúng tôi đã khá giả, chúng tôi đã biết làm thế nào để sống trong hệ thống này, nhưng những người khác thì không. Họ thực sự đã bị ngược đãi, họ đã bị mất việc làm và đã không có cơ hội trong cuộc sống. Đây đã là một điều và điều khác đã là nhờ chủ nghĩa cộng sản tôi có thể đã được khá đầy đủ, nhưng Ba Lan thì không. Và đã là cần thiết để tìm những cách thoát khỏi chủ nghĩa cộng sản. Cho nên Bàn Tròn lúc đó đã có vẻ là cách duy nhất. Và còn nhiều hơn thế, và tôi đã nhắc đến điều này trước đây, đã chẳng ai nghĩ ra cách khác.
Đại sứ Stanisław Ciosek
Phải, tôi muốn báo với các bạn rằng Pikuś đã chết, và không phải vì nhìn thấy ống tiêm, và không phải vì dùng quá liều thuốc, mà đơn giản bởi vì tuổi già. Hệ thống mà chúng ta nói tới ở đây đã chết vì lý do đó. Pikuś đã sống quá lâu, quả thực nó đã rất già. Và tôi muốn nói với các bạn rằng chúng ta có một con chó mới. Đó là một con chó đa chủng loại, đa nguyên lạ thường, và nó khỏe…
Chúng tôi không hẳn đã sợ bản thân Đoàn Kết mà chính là sợ Đoàn Kết sẽ không có khả năng nhốt lại ông thần vào chai…
Giáo hội Ba Lan đã rất quan trọng trong việc đạt được thỏa hiệp. Đó là một trang vĩ đại, đáng vinh dự trong lịch sử của nó, và tôi chắc chắn rằng các thế hệ tương lai sẽ thừa nhận nó khi khoảng cách xa thêm từ thời điểm đó và những đánh giá có thể duy lý hơn. Một cấu trúc được vận hành tập trung, một đảng, đã hiểu kỹ và đã tin cậy một cấu trúc mạnh, hơn là một Đoàn Kết được thả lỏng mà chỉ trong tình trạng mới nổi lên… Giáo hội đã đạt được một vị trí chính thức rất quan trọng trong nước, một vị trí vẫn ràng buộc cho đến ngày nay. Bởi vì Đoàn Kết cũng đã quay sang Giáo hội để được che chở và giúp đỡ, nó tự nhiên trở thành trung gian hòa giải giữa chính phủ và phe đối lập. Tôi tin rằng nó đã nhiều hơn chỉ sự hòa giải thụ động. Giáo hội đã tích cực tạo hình sự thỏa hiệp Ba Lan….
…Tôi phải nói dứt khoát rằng điều cơ bản đã là ý chí để thay đổi và đạt được thỏa hiệp. Tướng Wojciech Jaruzelski đã có ý chí đó. Ông đã có quyền lực thực sự và các thứ ở Ba Lan đã không phải đi theo con đường chúng đã đi. Phải, đã có thể dùng thủ đoạn, làm chậm trễ, bỏ qua bầu cử toàn dân của các cuộc bầu cử tháng Sáu năm 89. Chúng tôi đã nghe thấy lời khuyên như vậy. Jaruzelski, tuy nhiên, đã chấp nhận thách thức và, tôi nghĩ, với nhận thức đầy đủ về các hậu quả tiềm năng của nó. Lech Walesa và các đồng nghiệp của ông từ ban lãnh đạo Đoàn Kết cũng đã có đủ trí tưởng tượng và lòng can đảm. Nhìn lại, chúng ta có thể nói rõ ràng rằng cả hai bên đã hành động thiện chí, và các cuộc đàm phán đã được tiến hành theo sách…
Logic của các sự kiện cho thấy rằng các thứ đã được trộn lẫn, các ranh giới đã hay thay đổi, và đã không có bức tranh đen hoặc trắng nào… Cách trình bày vấn đề này, tôi tin, dưới dạng các phe đối lập, là có vấn đề về phương pháp luận, tôi xin lỗi phải nói.
Lech Kaczyński
Một người tham gia Bàn Tròn cho phe đối lập, Lech Kaczyński (sinh năm 1949) đã tốt nghiệp từ Khoa Luật của Đại học Warsaw trong năm 1971 và muộn hơn đã hoàn tất những nghiên cứu tiến sỹ về luật tại Đại học Gdańsk. Trong đầu các năm 1980 Kaczyński đã chỉ huy Văn phòng Can thiệp của Ủy ban Bảo vệ Công nhân (KOR) và đã tư vấn cho các công nhân đình công ở Xưởng đóng tàu Lenin ở Gdańsk năm 1980. Từ 1982 đến 1989, ông đã là thành viên của Ủy ban Helsinki ở Ba Lan. Ông đã là Thư ký của Ủy ban Điều phối Lâm thời (1986-87) và Ủy ban Điều hành Quốc gia (1987-89), và một thành viên của Ủy Ban Công dân (1988-91) của Đoàn Kết. Kaczyński trở thành Thượng nghị sỹ đại diện cho Câu lạc bộ Nghị viện Công dân (1989-91) và Phó Chủ tịch thứ nhất của Ủy ban Quốc gia cho Đoàn Kết (1990-91). Năm 1991, ông đã được bầu vào Sejm cho Liên minh Trung tâm và đã là cố vấn tổng thống về các vấn đề an ninh quốc gia. Kaczyński đã là Tổng Thanh tra Nhà nước từ 1992 đến 1995. Một giảng viên về luật, hiện ông là Giáo sư Luật tại Học viện Thần học Công giáo ở Warsaw. [Sau này, từ tháng 12-2005, đã là Tổng thống Ba Lan đến 10-4-2010 khi ông chết vì tai nạn máy bay, NQA].
Nguồn quan trọng của cuộc đấu tranh quyền lực đã là gì, ít nhất là về một sự kiểm soát một phần đối với công đoàn? Phải, theo ý tôi, mấu chốt của vấn đề ở đây đã là một sự khác biệt khá lớn về các quan niệm chính trị. Ngắn gọn, có thể đơn giản hóa nó như một cuộc tranh luận về việc liệu Đoàn Kết với tư cách một phong trào xã hội phải có một người thừa kế chính trị dưới hình thức của đảng chính trị Đoàn Kết, phong trào Đoàn Kết, dù tên có là gì đi nữa, và nhân tiện, tôi tin rằng khái niệm liên tục tiến hóa, hay Đoàn Kết cần có nhiều thừa kế chính trị….
…Tôi đã tin tưởng sâu sắc, sâu sắc rằng sự cân bằng mới được tạo ra bởi Bàn Tròn, rằng sự cân bằng mới mà đã là tất cả về loại bỏ sự lãnh đạo của đảng trong xã hội nhưng đồng thời duy trì loại nào đó của quyền lực chính trị, tức là sự kiểm soát đất nước, bởi đảng sẽ phải là tạm thời và sẽ không thể để tồn tại bốn năm, như thực tế đã được quyết định tại Bàn Tròn. Thế nhưng, vào tháng Năm trước cuộc bầu cử, tôi đã không chắc chắn rằng nó sẽ chỉ kéo dài một vài tháng, nhưng chúng tôi đơn giản đã tin rằng những tiếp xúc này là đáng có, bởi vì trong bối cảnh tổng thể của những thay đổi chúng có thể hóa ra rất hữu ích…
Trong nước tại thời điểm đó, cảm giác là chúng ta đã tồi đi về kinh tế, và nguyên nhân của sự khốn khổ kinh tế này là hệ thống cộng sản. Và đã có hy vọng lớn, nhân tiện, vô cùng nguy hiểm, rằng chính sự thay đổi tình trạng này sẽ tạo ra sự cải thiện về tình hình kinh tế của người dân. Nhìn chung, trong toàn bộ chiến dịch tranh cử câu hỏi đầu tiên đã là: khi nào mọi thứ sẽ trở nên tốt hơn?
Dịch giả Nguyễn Quang A gửi trực tiếp cho BVN