Phạm Toàn dịch
Tôi không phải là cái người mang tên Amari TX, cái ông công dân ma của nước Mỹ, người nói tiếng Việt nhem nhẻm đến độ có thể làm ông bà nào thuộc loại đỏ nhất của báo Sài Gòn Giải Phóng cũng phải đỏ mặt thèm thuồng. Vậy nên tôi đề nghị các bạn mình ở trang Bauxite Việt Nam hễ định cho tôi lên tiếng thì hãy thứ lỗi cho tôi vì công việc dịch thuật vất vả này. Nhưng tôi biết rằng các bạn thấu hiểu tình cảnh khốn khó của tôi, một công dân nước Việt mà lại nghèo nàn thảm hại vốn tiếng Việt, ấy vậy nhưng công dân ấy lại có nhiệm vụ phải tham gia vào công cuộc tranh luận dân chủ hiện thời.
Tôi không thay đổi: «họ» thay đổi
Mào đầu cho bài viết dài mà không hề lạc đề này, tôi tự cho phép chia sẻ với bạn đọc một đôi ba điều suy tư. Mấy hôm trước đây, trong khi theo dõi hết sức chăm chú những bài viết đóng góp vào cuộc thảo luận ầm ào gây ra bởi bản tuyên bố của của bạn tôi là anh Lê Hiếu Đằng, tôi phát hiện thấy trên trang Bauxite Việt Nam một lá thư ngắn của cô Đỗ Thị Minh Hạnh – tù nhân chính trị của chế độ hiện thời. Lá thư ngắn gọn giản dị, đầy kiềm chế và mang đậm cái chất thanh thản của những con người mà sự bất công, những trận đòn, những sự nhục mạ và cảnh biệt giam đã rèn đúc cho có được một cái mai che chắn tinh thần không sao phá vỡ nổi, một nghị lực, một ý chí quyết tâm và một sự sáng suốt không gì lay chuyển nổi. Càng đọc những hàng chữ viết đều hàng với những con chữ thật đẹp của người nữ học sinh chăm ngoan này, những hàng chữ không một lần tẩy xóa, tôi bỗng nghĩ đến những lá thư tôi viết trong bóng tối nhà giam AB4 thuộc «Trung Tâm Cải Huấn» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND) Chí Hòa tại Sài Gòn cách đây 40 năm. Được bí mật chuyển ra khỏi nhà tù như là những hành động phản kháng, những lá thư này của tôi cũng mang nội dung tương tự như thư của cô Hạnh.
Khi đó, những lá thư này của tôi đã được cơ quan trung ương Đảng CS Pháp công bố [1] cái Đảng ngày nay khá kín tiếng ấy. Những lá thư đó nói về những vụ chuyển tù nhân bất ngờ từ nhà tù này qua nhà tù khác để gia đình họ bị mất dấu vết và cắt liên hệ của các tù nhân đó với những tù nhân khác, nói về những vụ đánh đập như mưa lên những tù nhân thuộc hạng dũng cảm hơn cả và bị cách ly song vẫn từ chối hợp tác với chính quyền, những kẻ «ngoan cố» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND), nói về những người tù không chịu chào cờ, không chịu đi làm … Những lá thư này nói về việc dùng tù hình sự để đàn áp tù chính trị, nói về những bệnh không được chữa chạy đối với những tù nhân biệt giam, nói về tình đoàn kết và giúp đỡ nhau của các tù chính trị…
Những lá thư này nói về quyết tâm của chúng tôi không chịu khuất phục, quyết ngẩng cao đầu. Các bạn «tà ru» [2] ơi, các bạn vẫn còn nhớ chứ? Các bạn còn nhớ những bài hát đã cất lên, «Giải phóng miền nam», «Kết đoàn» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND)… giữa khói lựu đạn cay, khi bị bọn «cảnh sát dã chiến» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND) đánh đập khi bị đày ra Côn Đảo? «Vận nước đã đến rồi, Bình minh chiếu khắp nơi… Nguyện xây non nước sáng tươi muôn đời»… «…Trong ánh dương xây đời mới trong dân chủ mới» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND).
Dưới ánh sáng của những vụ bắt bớ, những vụ giam cầm các công dân hiền hòa dũng cảm và có trách nhiệm, qua những cách đối xử bất nhân đối với nhiều anh chị em nhân danh cái chế độ mà chính chúng ta đã góp phần xây dựng, những lời lẽ này như từ quá khứ vang dội về và ngày lại ngày khiến tôi bị ám ảnh. Phải chăng đó là cái «Bình minh» và cái «ánh dương» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND) mà những cuộc đấu tranh ấy từng kêu gọi sự tự nguyện của chúng ta? Phải chăng đó là cái «dân chủ mới» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND) mà chúng ta từng mơ tưởng? Phải chăng đó là kết quả của cái «Đoàn kết» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND), cả cộng sản và không cộng sản hòa trộn với nhau đã khiến bọn cai ngục của chúng ta khiếp hãi?
Các bạn ơi, hãy nói với tôi đi rằng tôi đang gặp ác mộng, rằng những điều đó không có thực. Hãy nói đi, bảo tôi rằng những giá trị được chúng ta giương cao đã không bị tước bỏ, bị phản bội, bị bôi nhọ như vậy. Hẳn nhiên là sẽ không trung thực nếu so sánh con số tù chính trị thời đó với thời nay (ở miền Nam là hơn 200.000 trước năm 1975). Cũng sẽ không trung thực nếu so sánh các điều kiện giam cầm (tra tấn đánh đập hàng ngày, chuồng cọp, bắn bỏ và thủ tiêu mất tích…). Những ai coi ngày nay hệt như ngày trước là không trung thực và có ý đồ xấu. Nhưng ta cũng phải thừa nhận rằng có những yếu tố của chế độ hiện thời đang đi theo hướng cái triền dốc tụt đó trong bối cảnh quốc gia và quốc tế với những phương tiện thông tin đã ngăn chặn họ đi hết con đường mang những ý đồ đen tối của họ. Những cuộc tuyệt thực, những lá thư tuồn ra khỏi nhà tù (Xuân Lộc và các nơi khác), những bằng chứng của các gia đình, đều cho thấy rất rõ rằng hiện tượng kia còn xa mới là hiện tượng riêng lẻ trong một xã hội được điều hành một mình một cõi bởi Đảng cộng sản Việt Nam trong cái nước cộng hòa «xã hội chủ nghĩa» Việt Nam mà tôi là công dân. Tôi những mong nhắc lại đây một sự thật đã được Lịch Sử dạy cho và hiếm khi thấy sự thật ấy được thanh minh: các nhà tù chính trị là căn bệnh của một chế độ đang hết thời, và những cội rễ của một xã hội mới được ra đời chính trong các nhà tù đó.
Tôi không phản bội: tôi bị bội phản
Chỉ từ một góc nhìn đó thôi, chỉ bằng một tình hình giam giữ tù chính trị như thế thôi, đã đủ để hoàn toàn biện minh cho cuộc tham gia hiện thời của tôi vào cuộc tranh luận về dân chủ và về tính chính danh của Đảng cộng sản trong tư thế kẻ duy nhất quyết định số phận của đất nước. Cách nay hơn ba năm, tôi có khiêm nhường tham gia vào cuộc tranh luận này mà không tránh né đưa ra vài ba ý tưởng mang tính công dân công bố trên Bauxite Việt Nam [3, 4, 5, 6]. Giờ đây, tôi vẫn giữ nguyên những gì là căn bản tôi đã nói khi đó. Đúng là cái Đảng cộng sản mà tôi chiêm ngưỡng đã làm tôi thất vọng đau đớn đến vô cùng. Khi nói điều này, không phải tôi đã phản bội những người cộng sản, chính họ đã phản bội lại tôi. Và tôi nói ra điều đó với nỗi đớn đau và vô cùng tiếc rẻ. Tôi nói về Đảng cộng sản Pháp mà tôi đã tham gia vì nó đấu tranh chống chế độ thuộc địa và chống chủ nghĩa phát xít, vì nó chiến đấu không nghiêng ngả sát cánh với nhân dân Việt Nam. Tôi cũng nói về Đảng cộng sản Việt Nam mà tôi chưa bao giờ tham gia song lại vô cùng chiêm ngưỡng.
Chế độ tập trung đến tuyệt đối đang nghiền nát nền dân chủ, chân lý mang duy nhất một gương mặt được người ta chưng cất cho cả những người «lãnh đạo» lẫn những công dân bình thường, những cuộc đấu đá nội bộ, cái lối vào Đảng chỉ để kiếm chác, tính không khoan dung, thói nghi ngờ nhau, lối nói năng suy nghĩ thô thiển xơ cứng, sự thiếu năng lực, lối giữ im lặng vào hùa với những tội ác phản lại chính cái hệ ý thức được tuyên ngôn to tát hoặc có khả năng làm suy yếu «tính Đảng», sự từ bỏ trong thực tế những giá trị của những thay đổi xã hội vừa mới nhen, tất cả những thứ đó đã khiến tôi xa cách với Đảng cộng sản Pháp.
Tất cả những điều này hội lại, thêm vào đó là sự bạo hành ngày một gia tăng nhằm giết chết nền tự do để «xử lý» những cuộc phản đối hoặc những đối kháng hòa bình, sự không có khả năng bảo vệ độc lập quốc gia và bảo vệ các công dân ngư dân chống lại bọn xâm lược Tàu, tệ tham nhũng có hệ thống bắt rễ vào cấp cao nhất, sự phản bội những hy sinh đã qua và sự đàn áp bằng bạo lực những người chống đối, tất cả những điều này đã khiến tôi xa cách với Đảng cộng sản Việt Nam đang ngoan cố đi theo một con đường đáng lo ngại phản lại dân tộc, phản lại dân chủ, cực kỳ tư bản chủ nghĩa, theo đuôi Bắc Kinh.
Nói như vậy song tôi vẫn giữ lại trong hai đảng này những người bạn chân chính, những chiến sĩ tranh đấu chân tình «cộng sản nhưng mà tốt», vô số bè bạn mà tôi kính trọng, và với một số người, thì tôi hoàn toàn yêu thương. Với tư cách một người bạn thực thụ, tôi không bao giờ che giấu họ những gì tôi nghĩ trong lòng: chế độ hiện thời của Việt Nam đang đi theo con đường độc tài bạo lực, được khuyến khích và được củng cố bởi một chiếc răng phương Bắc lạnh lẽo đang sợ cái môi mở ra. Ta chỉ còn con đường đứng lên chống lại cái khuynh hướng chỉ dẫn dắt tới hoang tàn và chết chóc đó. Vâng, các ông Lê Hiếu Đằng và Hồ Ngọc Nhuận đã đúng, những người bạn cộng sản thất vọng ấy, những con người đã bị bộ máy của họ làm cho thành vô hiệu, các anh hẳn sẽ hoàn toàn có chỗ đứng trong một Đảng khác – bất kể tên đảng đó là đảng gì – hoặc trong một mặt trận của công dân đấu tranh đòi thay đổi.
Thế nhưng, muốn xây dựng các công cụ chính trị nhằm thay đổi xã hội ấy, cần tránh không bị rơi vào chế độ một vị thần, cần phải chứng tỏ là có sự thăng bằng và biết phân biệt. Nói ngắn gọn: cần biết hồ nghi các mô hình có sẵn.
Lóng lánh chưa chắc đã là vàng
Tôi muốn nói lại lần nữa cùng các bạn mình những người đang lấy roi vụt ông Marx hoặc, khi có dịp, thì đối xử với ông như với một ông già lẩm cẩm nói năng những điều cũ mèm, (tôi muốn nói rằng) tệ nạn bóc lột, ở bất cứ đâu, nhất hạng là ở các xã hội phương Tây, đối với một số lượng người đau khổ ngày càng gia tăng, là điều không thể chấp nhận nổi nữa, không còn là điều đạo đức nữa, không còn thơm tho gì nữa. Tuy nhiên, nhìn từ bên ngoài và nhìn bằng con mắt những ai chưa từng bị nạn bóc lột đó dập vùi, với những ai vẫn còn có phương tiện sinh sống phần nào trong phẩm giá, thì sự bóc lột đó có vẻ như vẫn còn «dịu hơn», «dân chủ hơn». Xin đừng bao giờ quên rằng trong các xã hội tật bệnh của một chủ nghĩa tư bản ăn không biết no biết chán này, nếu như tất cả của cải dường như là trong tầm tay của vô số người càng ngày càng nhiều trên đường phố của Hy Lạp, của Tây Ban Nha, của Italia, của Pháp, của Hoa Kỳ…, thì những của cải ấy liền biến mất ngay khi ta chìa tay ra định nhặt, chúng nằm đó mà tay ta không sao với tới, như một trò khiêu khích không sao chịu nổi, như cái cánh mũi trơ tráo bên kia lớp kính. Chưa từng khi nào ta thấy như ngày nay vô vàn con người hoang mang bị hạ nhục và bị vứt ra vỉa hè sống cuộc đời ăn nhờ từ thiện hoặc nhờ bới các sọt rác … Khi phát triển mạnh nỗi tuyệt vọng và đắng cay vì bị xã hội vứt bỏ, khi nạn phân biệt chủng tộc và tội phạm gia tăng, khi có ngày càng nhiều nạn tự vẫn khi đang lao động vì xí nghiệp và hãng buôn đóng cửa, khi những tiếng súng nổ vang tại các nơi cấp cứu của bệnh viện do thiếu giường nằm và thiếu nhân viên đón tiếp những người bệnh tuyệt vọng, khi có nhiều triệu người lao động sống dưới ngưỡng nghèo túng tối thiểu, khi tỷ lệ thất nghiệp bốc cao, khi con người chết vào mùa đông lúc đi tìm hơi ấm ở nơi cửa cống vì không nhà ở…
Khi những người giàu được vỗ béo vì cảnh khủng hoảng lại vẫn luôn luôn giàu phất mãi lên, và khi người nghèo luôn luôn càng ngày càng nghèo hơn. Khi tại một trong những xứ sở «dân chủ» kia, vị tổng thống nước cộng hòa, chẳng thèm hỏi ý kiến cái đa số đã bầu ông lên để củng cố hòa bình, dân chủ và thế quyền, chỉ một mình ông ta ra quyết định trút bom lên nhân dân Syrie đã cạn kiệt máu, gián tiếp nối tay cho những người Hồi giáo cực đoan đang muốn thế chỗ tên độc tài Assad. Làm ơn đừng khoe khoang với tôi về những mô hình đó.
Cho dù thật là điều đáng tiếc phải nói hết ra, song đó là thực tại, dù thực tại đó không làm vừa lòng những ai đang lấy roi vụt ông Marx. Cuộc cướp phá tư bản chủ nghĩa toàn cầu hóa mà ông Marx đã mô tả với tầm nhìn đúng đắn từ bao lâu rồi, về giai đoạn sức mạnh của tất cả các nhà ngân hàng lưu manh đang làm giàu với sự trụ đỡ của các Nhà nước sẵn sàng phục vụ cho chúng quả là điều không thể chấp nhận, bất nhân, và cần phải chống lại ở khắp nơi. Cái cung cách đó không thể coi là một hình mẫu cho được. Đó là một vấn đề giản dị đặt ra thuộc về nhân phẩm. Tôi xin nhắc lại và xin nhấn đi nhấn lại điều đó: chúng ta cần phải biết nghi ngờ những sơ đồ cùng những điều xơ cứng và viển vông như thế. Lịch sử đã tiêm chủng cho chúng ta chống lại các mô hình như thế.
Những người «mác-xit tùy thời» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND)
Trong cùng mạch tư duy ấy, tôi cũng muốn nói đôi lời với những nhà lý luận giả danh mác-xít, mà tôi gọi tên là bọn «mác-xít tùy thời», những nhà mác-xít vô giá trị, những nhà lý luận mác-xít luôn luôn nhìn chiều gió mà xoay buồm, khi là gió Đông kiểu Mao và khi là gió Tây kiểu tân tư bản chủ nghĩa, kiểu «thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa», với những nhà báo rởm, những cây bút kiếm ăn bằng cách nhúng ngòi bút của mình vào bát súp của nhà cầm quyền, những kẻ đang được chính quyền hiện tại xua ra chống lại ông Lê Hiếu Đằng và các bạn ông để làm giảm thanh danh họ, bôi nhọ họ, chửi bới họ, biến họ thành ma thành quỷ và đe dọa họ. Tôi nói với bọn này rằng: thôi đi, hãy ngừng những trò hề nhạt của các ông đi! Tôi hỏi họ: Trong cái nước Việt Nam hiện thời đang la to là đi lên chủ nghĩa xã hội, số phận của họ ra sao, những người «vô sản» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND) không có sự bảo vệ thực sự của Công đoàn độc lập và của quyền năng chính trị? Số phận họ ra sao, những «bần cố nông» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND) bị lấy mất đất đai, bị đánh đập, bị bỏ tù, số phận họ phó mặc cho bọn ăn thịt người đang đầu cơ đất đai và bọn «cướp ngày» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND) đang bao che cho chúng?
Trong khi đang «nở rộ» những Vinashin, những Vinalines và những thứ Vina khác nữa…, đâu là công tác quản lý dân chủ của «những đại phương tiện sản xuất và trao đổi»? Đâu là cuộc đấu tranh «có tính cộng sản» chống lại sự «tích tụ và tập trung tư bản» một khi, cái phần nổi của tảng băng, cái phần cao ngạo nhất của những xe hơi Rolls Royce trên các đường phố Hà Nội và Sài Gòn đang đọ sức với những bộ quần áo rách rưới thảm thê nhất? Những xe Rolls Royce «siêu tư bản» hay là những bộ quần áo rách rưới «quá vô sản» ấy, «giai cấp» (3 chỗ tiếng Việt trong nguyên văn – ND) nào hưởng lợi nhiều hơn cả trong chế độ «xã hội chủ nghĩa»? Giai cấp nào phô ra và giai cấp nào che giấu đi để minh họa đầy kiêu hãnh cho sự gia tăng GDP của mình? Nhà nước «xã hội chủ nghĩa» định giở trò gì khi trong tình trạng nghèo khó toàn quốc lại nói tới việc xây những cây cầu cho trẻ nhỏ vượt thác đến trường hoặc nuốt hàng tỷ đô-la cho một đường sắt cao tốc Bắc Nam có giá vé ngăn người ta mua và chỉ có lợi cho chủ nghĩa bành trướng nước ngoài? Đâu rồi cái quyền cơ bản cho tất cả mọi người, nhất là cho người nghèo, được hưởng giáo dục, được chăm sóc y tế, được lao động? Nhà nước «xã hội chủ nghĩa» liệu có «xã hội hóa» (tiếng Việt trong nguyên văn – ND) – một cách diễn tả chuyện «tư nhân hóa bừa bãi» mới trâng tráo làm sao – những khu vực sống còn của đời sống xã hội. Nhà nước đã từ bỏ các trách nhiệm thiêng liêng đấy thôi khi tịch thu những quyền cơ bản, hợp hiến của những kẻ tay trắng để thả họ vào cảnh khốn cùng hoặc cho cảnh sống nhục mạ bằng từ thiện.
Vâng, thưa các ngài giáo sư «mác-xit tùy thời», tôi thật buồn phiền phải nói với các ngài điều này: trong cái nước Việt Nam gọi là «xã hội chủ nghĩa» này, và trong bối cảnh một thế giới hiện đại nơi con người đã đặt chân lên Mặt trăng và tiến gần đến sao Hỏa, sự bóc lột mang tính cách «siêu tư bản chủ nghĩa» đôi khi lại còn bạo hành hơn và khó chịu hơn tình trạng ấy vào thời phong kiến hoặc thuộc địa! Nếu Marx đã có thể nhìn rõ thấy cái xã hội mà các ngài và các đồng chí Tàu của các ngài đã tạo ra nhân danh Marx, nếu Marx có thể trông thấy rõ cách thức các ngài làm biến chất và bất nhân hóa tầm nhìn thế giới của ông, hẳn ông sẽ quay lại nấm mồ của mình ngay lập tức.
Bởi lẽ, cái chủ nghĩa Marx mà các ngài đang khạc ra không phải là một giáo điều hạn hẹp nhằm phục vụ một nhóm hoặc một đảng. Hoàn toàn ngược lại. Đó là một công cụ phân tích sáng suốt và cởi mở trong nhiều công cụ khác nữa đối với xã hội tư bản chủ nghĩa vào một giai đoạn phát triển nhất định, với một tầm nhìn của Marx về sự tiến hóa của xã hội đó. Đó chỉ là một công cụ khả dĩ có được để làm thay đổi cái xã hội bất công kia sang chỗ phục vụ tất cả những ai tạo ra của cải xã hội. Chủ nghĩa Marx về cơ bản là một chủ nghĩa nhân bản, chống lại Luật rừng nghiền nát Con Người và biến con người thành hàng hóa. Đó là một công cụ đề kháng và giải phỏng, song bằng cách rút hết tinh túy nhân bản của nó, các ngài đã biến chủ nghĩa Marx đó thành một công cụ nô dịch và lệ thuộc. Khi các thế lực của những bọn đại độc quyền tài chính đang đẩy hành tinh chúng ta vào một cuộc khùng hoảng sâu xa, toàn cầu, cách phân tích của Marx vẫn tỏ ra đúng đắn về căn bản, ngay cả khi nó cần được cập nhật vì có những thay đổi khoa học, kỹ thuật và xã hội. Nhưng những gì các ngài đã làm đâu có phải là cập nhật, mà đó chỉ là biếm họa một cách bệnh hoạn khiến gương mặt chủ nghĩa Marx bị biến dạng đi.
Nhu cầu cấp bách phải hành động
Nói như vậy, cuốn «Tư bản» không phải là Kinh thánh, cũng không phải là một đoạn văn bắt buộc phải đọc để xây dựng cái mới và cái mang màu sắc riêng, để xây dựng một xã hội dân sự mang tính chất Việt Nam trong một Nhà nước pháp quyền. Không phải bằng cách giảng đạo, mà bằng cách cụ thể hóa trong hành động. Chẳng cần thiết phải là đại lý thuyết gia của chủ nghĩa Marx mới có thể bảo vệ đất nước nhờ một đạo quân công dân trung thành với quốc gia dân tộc chứ không bị tịch thu bởi một bè hay một đảng; mới có thể đem lại cho các công dân quyền của họ được giáo dục, được chăm sóc sức khỏe, quyền lao đọng, quyền tự do ngôn luận và tự do thông tin; để có thể bảo vệ an ninh của các công dân bởi một đội ngũ cảnh sát sạch dưới sự giám sát thường trực của những tổ chức công dân; để có thể điều hành sự phát triển kinh tế theo nhịp điệu của những khả năng khoa học, kỹ thuật, nhân loại hiện đang có trên thế giới đồng thời vẫn bảo tồn được các nền văn hóa dân tộc và môi trường vì lợi ích của đại đa số nhân dân; để có thể tập trung và duy trì sự chú tâm vào những người nghèo khổ hơn cả và tất cả những người đang tạo ra các của cải xã hội, cả của cải vật chất hoặc phi vật chất. Tất cả những điều vừa kể cần được diễn ra dưới ánh sáng của các quyết định và sự kiểm soát mang tính dân chủ, trong một cuộc hợp tác quốc tế lành mạnh, tức là đôi bên cùng có lợi, một công trường đẹp và huy hoàng mà hẳn là Marx sẽ vui mừng được chứng kiến. Marx và cả Chúa trời nữa, cho những ai tin vào Chúa. Một công trường ở đó tất cả các thành phần xã hội, tất cả các dòng tư tưởng, tất cả các sáng kiến đều có chỗ đứng của mình, vì thế giới không phải là một bộ đồng phục xam xám mà là một sự hòa trộn của những đa sắc màu. Chỉ cần chúng ta cùng xắn tay áo lên. Yes, we can! (tiếng Anh trong nguyên văn – «Vâng, chúng ta có thể (làm điều đó) – ND).
Một bước đi đầu tiên dũng cảm và sáng suốt mở ra con đường cho mọi khả năng
Lời kêu gọi của ông Lê Hiếu Đằng và ông Hồ Ngọc Nhuận chính là đã đáp ứng được nhu cầu cấp bách đó. Động cơ của lời kêu gọi này là một quyền lợi vô cùng cao hơn cái quyền lợi tạm bợ của cái Đảng đang suy thoái, cái đảng bá quyền và bạ cái gì cũng cấm đoán: là quyền lợi của quốc gia của hơn 100 triệu người Việt Nam ở trong và ngoài nước. Lời kêu gọi đó không chống lại một đảng chính trị mà vì tiến bộ xã hội, kinh tế và chính trị trong công cuộc bảo vệ chủ quyền quốc gia. Lời kêu gọi đó không hủy hoại sự bình ổn chính trị mà ngược lại nó mang tính xây dựng khi đề xuất tính chính danh của một chế độ đa nguyên đã có trong xã hội và việc bóp nghẹt nó sẽ đe dọa dẫn đến sự mất bình ổn của đất nước, khi đề xuất một lực lượng kiểm soát và tư vấn độc lập để chống lại nạn tham nhũng, tệ cướp bóc và những lãng phí lặp đi lặp lại. Lời kêu gọi đó mang tinh thần yêu nước trong bản chất vì nó đáp ứng nhu cầu ánh sáng và dưỡng khí cần thiết cho sự phát triển một nước Việt Nam thanh xuân, hòa bình và thực sự độc lập, một nước Việt Nam kiêu hùng vì nền văn hóa trải nhiều ngàn năm, đầy những tài năng, giàu năng lượng người, giàu nguồn lực tự nhiên, khát khao đổi mới và thông tin, và đủ khả năng thấy mình trở thành một trong những ngọn đèn pha của Đông Nam châu Á. Lời kêu gọi này mang tinh thần đoàn kết thống nhất vào một thời điểm nhân dân Việt Nam đang cần đến sự gắn bó và đoàn kết cả bên trong cũng như bên ngoài đất nước. Sau hết, lời kêu gọi này thật là dũng cảm, vì ông Đằng, người chẳng vì tiền bạc (ông không có tiền trả viện phí), tuổi như thế và sức khỏe như thế ông cũng chẳng là con người thèm khát quyền hành, song ông đã có gan nói to lên những gì mọi người khác chỉ dám nghĩ thầm trong bụng suốt bao nhiêu năm trời nay. Hệ quả là, ông đã hình dung tỏ tường chuyện thế nào cũng xảy ra đàn áp. Ông không ngồi yên vị cùng phía với bên có lợi, như đồng chí Sáu Quang-không-thay-đổi. Ông đã ra đường với những người biểu tình đầu tiên vào buổi sáng ngày 05/06/2011 và, tôi có thể chứng thực điều đó, đối diện với ông Đua và ông Sáu Quang-không-thay-đổi để nói với hai ông này rằng «sự bình ổn chính trị» không thể tồn tại nếu thiều sự kính trọng chủ quyền quốc gia. Tại đây, tôi xin bày tỏ với anh Lê Hiếu Đằng toàn bộ lòng tôn kính của tôi, toàn bộ niềm tin cậy của tôi, cùng những lời chúc cho anh mau lành bệnh.
Sau một cuộc chiến kéo dài cả trăm năm, cuối cùng đã áp đặt được một nền hòa bình cho Việt Nam, với những hy sinh vô tận, với trí thông mình và lòng kiên trì, nhân dân Việt Nam đã vượt qua cái ngưỡng giải phóng đầu tiên trên con đường dài để tiến tới trở thành một quốc gia mang tầm vóc lớn: chặng đường giải phóng khỏi chủ nghĩa thực dân và chủ nghĩa đế quốc. Giờ đây Việt Nam đang đứng trước một chặng đường mới không kém phức tạp so với chặng trước, giai đoạn nó còn phải băng bó những vết thương chưa lành, giữ gìn những thành tựu độc lập quốc gia đang bị đe dọa và tiến hành tốt đẹp sự phát triển đất nước bằng con đường dân chủ, con đường duy nhất đi theo được, và bằng sự hợp tác quốc tế. Mặc dù có vai trò không ai chối cãi, song Đảng cộng sản Việt Nam đã không một mình thắng cuộc trong trận chiến giải phóng và thống nhất đất nước. Còn xa mới là như vậy. Có những lực lượng khác của dân tộc cũng chen vai thích cánh với đảng cộng sản trong cuộc chiến để rồi sau đó bị nuốt gọn hoặc bị dập tắt. Cũng như vậy, đàng cộng sản Việt Nam không một mình một ngựa đánh thắng trong trận chiến phát triển kinh tế và xã hội. Tình hình hiện thời cho thấy điều ngược lại. Thật là điên rồ nếu cứ bướng bỉnh đi theo con đường độc đảng được điều 4 Hiến pháp đưa lên ngôi và đem áp đặt trong cuộc sống thực bằng các lực lượng quân sự và sự đàn áp của cảnh sát. Lập trường đó chẳng vinh quang gì và thế nào thì cũng không giữ vững được. Không có sự hòa trộn của bảy sắc cầu vồng, làm gì có ánh sáng trắng cho bất kỳ ai.
_____________________________
(1) Báo l’Humanité ngày 29/06/1972
(2) Tù ra
(3) «Con người cần có ô-xy ánh sáng và không gian» BVN ngày 04/08/2010.
(4) «Giấc mơ dân chủ: giấc mơ vĩnh cửu và cuộc chiến đấu hàng ngày» – BVN ngày 10/08/2010
(5) «Dân chủ: vài chuyện nhỏ chung quanh một vấn đề lớn» – BVN ngày 22/11/2010. Trong bài này cũng nêu vấn đề về một bài viết của ông Lê Hiếu Đằng qua đó tôi bày tỏ hoàn toàn đồng tình về vấn đề này.
(6) «Đại Hội XI ĐCSVN: «Cẫn như vũ?» – BVN ngày 02/01/2011
*
* *
Sans le mélange des couleurs,
il n’y a de lumière pour personne.
André Menras Hồ Cương Quyết
Je ne suis pas Amari TX, ce fantomatique citoyen américain qui maîtrise la langue vietnamienne au point de faire rougir d’envie le plus rouge des communistes du journal SGGP. Je prie donc mes amis de BVN qui veulent bien me donner la parole, de m’excuser pour cette rude et difficile tâche de traduction. Mais je sais qu’ils comprennent ma pénible situation de citoyen vietnamien indigent de sa langue en même temps que mon devoir de participer au débat démocratique actuel.
Je n’ai pas changé : « ils » ont changé.
En préambule à ce long article mais pas du tout hors du sujet, je me permets de faire part au lecteur d’un certain nombre de réflexions. Il y a quelques jours, alors que je suivais avec la plus grande attention les contributions au débat tumultueux relancé par les déclarations de mon ami Lê Hiếu Dằng, j’ai découvert sur BVN la courte lettre de Melle Đỗ Thị Minh Hạnh détenue politique du régime actuel. La lettre est sobre, pleine de retenue et empreinte de cette sérénité tranquille de ceux à qui l’injustice, les coups, les humiliations et l’isolement ont forgé une carapace mentale indestructible, une volonté, une détermination et une lucidité inébranlables. Au fur et à mesure que je lisais ces mots bien alignés aux lettres bien formées d’écolière appliquée, sans une rature, je pensais à celles que j’écrivais dans l’obscurité humide de ma cellule AB4 du « Trung Tâm Cải Huấn » de Chí Hỏa à Sàigòn, il y a plus de 40 ans. Ces lettres, sorties clandestinement de la prison, comme des actes de résistance, avaient un contenu semblable à celle de Melle Hạnh. Ces lettres étaient alors publiées par l’organe central du parti communiste français (1) aujourd’hui bien silencieux. Elles parlaient des transferts inattendus de détenus d’une prison à l’autre pour faire perdre leur trace au familles et couper les contacts avec les autres détenus, des coups qui pleuvaient sur les détenus les plus courageux et isolés qui refusaient de collaborer avec l’administration, les « ngoàn cố », ceux qui refusaient de saluer le drapeau, de se soumettre à des travaux…Elles parlaient de l’utilisation des criminels de droit commun pour réprimer les détenus politiques, des maladies non soignées pour les détenus isolés, de la solidarité et de l’entraide entre détenus politiques…Ces lettres parlaient de notre détermination à ne pas plier, à garder la tête haute. Vous en souvenez-vous, amis «tà ru» (2) ? Vous souvenez-vous de nos chants « Giải phóng miền nam », « kết đoàn »…dans la fumée des grenades lacrymogènes, sous les coups des « cảnh sát dã chiến » lors des déportations à Côn Đảo ? « Vận nước đã đên rồi, Bình minh chiếu khắp nơi…Nguyện xây non nước sáng tươi muôn đời »… « …trong ánh dương xây đời mới trong dân chủ mới. ». A la lumière de ces arrestations, de ces emprisonnements de citoyens pacifiques, courageux responsables, des traitements inhumains que certains subissent au nom du régime que nous avons contribué à asseoir, ces paroles remontent du passé et me hantent quotidiennement. Est-ce cela le « Bình minh et le « ánh dương » que nos combats appelaient de nos vœux ? Est-ce là la « dân chủ mới » dont nous rêvions ? Est-ce là le fruit de cette «Đoàn kết», communistes et non communistes confondus, qui faisait si peur à nos geôliers ? Dites- moi que c’est un cauchemar, que ce n’est pas vrai. Que les valeurs que nous portions si haut n’ont pas été ainsi confisquées, trahies, salies. Bien sûr, il serait malhonnête de comparer le nombre des emprisonnés politiques d’alors avec celui d’aujourd’hui (plus de 200000 au sud avant 1975). Ni leurs conditions d’incarcération (tortures, tabassages quotidien, cages à tigres, fusillades et disparitions…). Ceux qui le font sont malhonnêtes et de mauvaise foi. Mais il faut bien reconnaître que certains éléments du régime actuel s’orientent vers cette pente dans un contexte national et mondial où les moyens de communication et d’information leur interdisent d’aller au bout de leurs noirs desseins. Les grèves de la faim, les lettres sorties des camps (Xuân Lộc et autres), les témoignages des familles, montrent clairement que ce phénomène est loin d’être un cas isolé dans une société dirigée sans partage par le Parti communiste vietnamien et dans la République «socialiste» du Vietnam dont je suis citoyen. Je voudrais rappeler ici une vérité enseignée par l’Histoire et rarement démentie : les prisons politiques qui se peuplent traduisent la maladie d’un régime finissant et c’est dans ces prisons que naissent les racines de la société nouvelle.
Je ne trahis pas : j’ai été trahi.
De ce seul point de vue, cette situation carcérale suffirait à justifier pleinement ma contribution au débat actuel sur la démocratie et la légitimité du parti communiste comme seul décideur du sort de la nation. J’ai déjà, il y a plus de trois ans, modestement participé à ce débat sans me dérober par quelques réflexions citoyennes publiées dans les pages de BVN (1-2-3-4). Je maintiens l’essentiel de ce que j’ai dit alors. C’est vrai que les Parti communistes que j’ai admirés m’ont profondément déçu, meurtri. En disant cela, ce n’est pas moi qui les trahis : je le dis parce que ce sont eux qui m’ont trahi. Et je le dis avec douleur et énormément de regrets. Je parle du Parti communiste français auquel j’ai adhéré pour sa lutte anti coloniale et contre le fascisme, pour son combat sans faille au côté du peuple vietnamien. Je parle aussi du parti communiste vietnamien auquel je n’ai jamais adhéré mais que j’ai beaucoup admiré. Le centralisme extrême qui écrase la démocratie, la vérité à visage unique que l’on distille aux militants et aux citoyens, les intrigues internes, le carriérisme, l’intolérance, le soupçon, la langue de bois, l’incompétence, le silence complice devant des crimes qui viennent contredire l’idéologie proclamée ou qui sont susceptibles d’affaiblir « l’esprit de Parti », l’abandon dans les faits des valeurs de transformation sociale annoncées, m’ont éloigné du Parti communiste français. Tout ceci réuni, auquel s’ajoute la violence liberticide grandissante pour « régler » les contestations ou les oppositions pacifiques, l’incapacité de défendre la souveraineté nationale et de protéger les citoyens pêcheurs des agressions chinoises, la corruption systématique s’enracinant au plus haut niveau, la trahison des sacrifices passés et la répression violente des opposants m’ont éloigné définitivement du Parti communiste vietnamien qui s’obstine aujourd’hui dans une inquiétante voie anti nationale, anti démocratique, ultra-capitaliste, à la remorque de Pékin. Ceci dit, je garde, dans ces deux partis, des amis véritables, des militants sincères « communistes mais bons », de nombreux amis que je respecte et, pour certains, qui ont toute mon affection. En vrai ami, je ne leur cache jamais ce que je pense : le régime vietnamien actuel prend le chemin d’une dictature violente, encouragée et renforcée par une dent frileuse du Nord qui a peur que la lèvre s’ouvre. On ne peut que se lever pour combattre cette tendance qui ne mènera qu’à la ruine et au deuil. Oui, messieurs Le Hieu Dang et Ho Ngoc Nhuan ont raison : ces amis communistes déçus, neutralisés par leur appareil, auraient toute leur place dans un autre parti -peu importe son nom- ou dans un front citoyen pour le changement.
.
Mais, pour construire ces outils politiques du changement social, il faut se garder de manichéisme, faire preuve d’équilibre et de discernement. Bref : se méfier des modèles.
Tout ce qui brille n’est pas d’or.
Je voudrais redire à mes amis qui fustigent Marx ou, au mieux, le traitent comme un vieux radoteur désuet, que l’exploitation, où qu’elle soit, notamment dans les sociétés occidentales, n’est pas, pour un nombre croissant de malheureux, plus acceptable, plus morale, plus parfumée. Certes, vue de l’extérieur par ceux qui ne la subissent pas de plein fouet, par ceux qui ont encore les moyens de la vivre dans une certaine dignité, elle peut paraître «plus douce », « plus démocratique ». N’oubliez jamais que dans ces sociétés malades d’un capitalisme insatiable, si toutes les richesses semblent à portée de la main, pour le plus grand nombre, sans cesse croissant dans les rues grecques, espagnoles, italiennes, françaises, américaines…, ces richesses se dérobent quand on tend la main pour les attraper, inaccessibles, comme une insupportable provocation, un cynique pied de nez de l’autre côté de la vitrine. Jamais on n’avait vu comme aujourd’hui autant des gens désemparés, humiliés, jetés brusquement sur le trottoir à vivre de la charité ou fouiller les poubelles …Quand se développe le désespoir et l’amertume de l’exclusion sociale, quand montent le racisme et la délinquance, quand se multiplient les suicides au travail, les fermetures d’entreprises, de commerces, quand retentissent les coups de feux dans les services d’urgence des hôpitaux faute de lits et de personnel pour accueillir des patients désespérés, quand des millions de citoyens vivent en dessous du seuil minimum de pauvreté, quand le taux de chômage s’envole, quand l’on meurt , l’hiver, sans abris, sur une bouche d’égout en cherchant la chaleur…Quand les riches, nourris par la crise, sont toujours plus riches, et les pauvres sont toujours plus pauvres. Quand, dans un de ces pays « démocratiques », le Président de la République, sans consulter la majorité de ceux qui l’ont élu pour consolider la paix, la démocratie et la laïcité, décide seul de déverser des bombes sur le peuple syrien déjà exangue, faisant indirectement le jeu des islamistes extrémistes qui veulent succéder au dictateur Assad. Ne me vantez pas de ce modèle-là. Aussi regrettable que cela puisse paraître, ceci est la réalité, n’en déplaise à ceux qui fustigent Marx. Le saccage capitaliste mondialisé qu’il a décrit de façon visionnaire, au stade de la toute puissance des banques voyous qui s’enrichissent avec l’appui des Etats à leur service, est inacceptable, inhumain, et partout doit être combattu. Il ne peut servir de modèle. C’est une simple question de dignité humaine. Je le répète avec beaucoup d’insistance : nous devrions nous méfier des clichés et des chimères. L’histoire nous a vaccinés contre eux.
Les «marxistes-tùy thời».
Dans le même ordre d’idée, je désire aussi m’adresser aux pseudos théoriciens marxistes, que j’appellerai les «marxistes-tùy thời», les marxistes de pacotille, ces théoriciens de tout acabit qui changent de voile à tous les vents, du vent de l’Est Maoiste au Vent de l’Ouest néo-capitaliste «d’orientation socialiste», à ces faux journalistes, plumes alimentaires qui trempent dans soupe du pouvoir et que le régime actuel lâche contre M. Lê Hieu Dang et ses amis pour les disqualifier, les salir, les insulter, les diaboliser et les menacer. Je leur dit : s’il vous plaît, messieurs, arrêtez vos clowneries ! Je leur demande : Qu’en est-il dans le Vietnam actuel, qui clame bien fort sa volonté de se diriger vers le socialisme, du sort des « vô sản » privés de réelle protection syndicale indépendante du patronat et du pouvoir politique ? Qu’en est-il des « bần cố nông » expropriés, frappés, emprisonnés, à la merci des prédateurs de la spéculation foncière et des « cướp ngày » qui les couvrent ? Alors que fleurissent les Vinashin ,Vinalines et autres Vina…, qu’en est-il de la gestion démocratique « des grands moyens de production et d’échange » ? Qu’en est-il du combat « communiste » contre l’ «accumulation et la concentration capitaliste» quand, partie visible de l’iceberg, la plus hautaine des Rolls Royce toise dans les rues de Hà Nội et de Sài Gòn les haillons les plus pitoyables ? De la Rolls Royce «siêu tư bản » ou des haillons «quá vô sản» laquelle des deux « giải cấp » bénéficie des égards déférents du régime « socialiste » ? Laquelle montre-t-il et laquelle cache-t-il pour illustrer fièrement la croissance de son GDP ? Que préconise l’Etat « socialiste » dans une situation de pauvreté nationale : construire des ponts pour permettre aux enfants pauvres de franchir le torrent vers l’école ou bien engloutir des milliards de dollars pour une ligne de TGV Nord-sud aux prix prohibitifs pour les usagers et propice à l’expansionnisme étranger ? Qu’en est-il du droit élémentaire de tous, surtout des plus pauvres, à l’éducation, à la santé, au travail ? L’Etat « socialiste » n’a-t-il pas « xã hội hóa » – bien cynique expression pour dire « privatiser à outrance » – ces secteurs vitaux de la vie sociale. N’a-t-il pas abandonné ses responsabilités sacrées en confisquant les droits élémentaires, constitutionnels, des plus démunis pour les livrer à la misère ou à la charité humiliante. Oui, messieurs les professeurs de marxisme-«tùy», je suis désolé de vous le dire : dans ce Vietnam dit « socialiste » et dans le contexte d’un monde moderne où l’homme a posé le pied sur la lune et s’approche de Mars, l’exploitation à caractère ultra-capitaliste revêt quelquefois une forme plus violente encore et plus choquante qu’elle ne l’était pendant l’époque féodale ou coloniale ! Si Marx pouvait voir quelle société, vous et vos camarades chinois avez concocté en son nom, s’il pouvait voir comment vous avez dénaturé, déshumanisé sa vision du monde, il se retournerait dans sa tombe.
Car le marxisme dont vous vous gargarisez n’est pas un dogme étriqué au service d’un groupe ou d’un parti. C’est tout le contraire. C’est un outil d’analyse parmi d’autres, lucide et ouvert, de la société capitaliste à un stade donné de son développement avec une vision de son évolution. C’est surtout un instrument possible pour transformer cette société injuste au bénéfice de tous ceux qui produisent les richesses sociales. Le Marxisme est fondamentalement humanisme, contre la loi de la jungle qui écrase l’Homme et en fait une marchandise. C’est un outil de résistance et de libération et vous en faites, en l’émasculant de ce contenu humaniste, un instrument de soumission et de dépendance. A l’heure où les puissances des grands monopoles et de la finance plongent la planète dans une crise profonde, globale, l’analyse de Marx reste vraie sur l’essentiel, même si elle doit être actualisée à cause des transformations scientifiques techniques et sociales. Mais ce que vous en faites n’est pas une actualisation, c’est une caricature malsaine qui la défigure.
Le besoin urgent d’action.
Ceci dit, le « Capital » n’est pas une bible ni un passage obligé pour construire du neuf et du propre, pour édifier une société civile aux couleurs du Vietnam dans un Etat de droit. Non pas en prêchant mais concrètement dans l’action. Il n’est pas nécessaire d’être grand théoricien du Marxisme pour protéger le pays par une armée citoyenne, fidèle à la nation et non confisquée par un clan ou un parti ; pour donner aux citoyens leur droit à l’éducation, à la santé, au travail, à la libre expression et à l’information ; pour protéger leur sécurité par une police propre, sous le contrôle permanent des instances citoyennes ; pour conduire le développement économique au rythme des possibilités scientifiques, techniques, humaines existantes, en préservant les cultures nationales et l’environnement au profit de la majorité du peuple ; pour centrer et maintenir l’attention sur les plus pauvres et tous ceux qui produisent les richesses sociales, matérielles ou non. Tout ceci dans la clarté des décisions et du contrôle démocratiques. Dans une coopération internationale saine, c’est-à-dire mutuellement profitable. Un beau et gigantesque chantier que Marx se réjouirait voir se réaliser. Marx et Dieu aussi, pour ceux qui y croient. Un chantier dans lequel toutes les composantes sociales, tous les courants de pensée, toutes les initiatives ont leur place car le monde n’est pas une grisaille uniforme mais un mélange de couleurs plurielles. Il suffit de se retrousser les manches. Yes we can !
Un premier pas courageux et lucide qui ouvre la voie des possibles
C’est à ce besoin pressant que répond l’appel de M. Lê Hiếu Đằng et de M.Hồ Ngọc Nhuận. Il est motivé par un intérêt infiniment supérieur que celui, dérisoire, d’un Parti décadent, hégémonique et inhibiteur : l’intérêt de la nation, celui de plus de 100 millions de Vietnamiens à l’intérieur et à l’extérieur du pays. Il n’est pas dirigé contre un Parti politique mais pour le progrès social, économique et politique dans la défense de la souveraineté nationale. Il n’est pas destructeur de la stabilité politique mais, au contraire il est constructif et salvateur en proposant la légitimation d’un pluralisme déjà existant dans la société et dont l’étouffement menace la déstabilisation du pays, en proposant une force ou plusieurs forces de contrôle et de consultation indépendantes pour combattre la corruption, les pillages et les gâchis répétés. Cet appel est patriotique par essence car il répond au besoin de lumière et d’oxygène nécessaires au développement d’un Vietnam jeune, pacifique et réellement indépendant, fier de sa culture multi millénaire, riche en talents, en énergies humaines, en ressources naturelles, avide d’innovations, d’informations et qui peut prétendre à devenir un des phares de l’Asie du Sud-est. Cet appel est unificateur à un moment où le peuple vietnamien a besoin de cohésion et de solidarité à l’intérieur comme à l’extérieur du pays. Enfin, cet appel est courageux car M. Đằng, qui n’est ni un homme d’argent (il n’a pas de quoi payer les soins de sa maladie), ni un homme assoiffé de pouvoir étant donnés sa santé et son âge, a osé dire tout haut ce que d’autres pensent tout bas depuis des années. Comme conséquence, il a envisagé clairement l’éventualité de la répression. Il n’est pas assis confortablement du côté du manche, comme le camarade Sau Quang-qui-n’a-pas-changé. Il était dans la rue avec les premiers manifestants au matin du 05/06/2011 et, je peux en témoigner, face à M. Dua et Sau Quang-qui-n’ a-pas-changé pour leur dire que la « stabilité politique » ne pouvait exister sans le respect de la souveraineté nationale. Je lui signifie ici tout mon respect, toute ma confiance ainsi que mes meilleurs vœux pour sa guérison.
En imposant finalement, après un combat séculaire, une paix vietnamienne, le peuple vietnamien a franchi par des sacrifices infinis, avec intelligence et ténacité, le premier seuil de sa libération dans son long chemin pour devenir une grande nation : l’étape de la libération du colonialisme et de l’impérialisme. Il est maintenant confronté à une nouvelle étape, non moins complexe que la première, où il doit panser les blessures encore ouvertes, conserver ses acquis menacés en termes d’indépendance nationale et mener à bien son développement par la voie démocratique, seule possible, et la coopération internationale. Malgré son rôle incontestable, le parti communiste vietnamien n’a pas gagné seul dans le pays la bataille de libération et de réunification nationales. Loin de là. D’autres forces nationales ont lutté à ses côtés pour être ensuite phagocytées ou mises sous l’éteignoir. De même, il ne gagnera pas seul la bataille du développement économique et social. La situation actuelle témoigne du contraire. S’entêter dans la voie du Parti unique intronisé constitutionnellement par l’article 4 et imposé sur le terrain par la menace militaire et la répression policière est pure folie. C’est une position peu glorieuse et, de toutes façons, intenable. Sans le mélange des couleurs, il n’y a de lumière pour personne.
Chú thích :
(1) l’Humanité 29/06/1972
(2) Tù ra
(3) « Con ngừơi cần có ô –xy ánh sáng và không gian » BVN 04/08/2010.
(4) « Giấc mơ dân chủ : giấc mơ vĩnh cửu và cuộc chiến đấu hàng ngày.» BVN 10/08/2010
(5) « Dân chủ : vài chuyên nhỏ chung quanh một vấn đề lớn » BVN 22/11/2010. Dans cet article, il est d’ailleurs question d’un article de Lê Hiếu Đằng avec lequel j’exprime mon plein accord sur ce sujet.
(6) « Đại Hội XI ĐCSVN : «Cẫn như vũ?» BVN 02/01/2011
Tác giả gửi trực tiếp cho BVN