Phạm Thị Hoài dịch
Phần lớn trong số những sinh viên bơi theo thời cuộc chính là những người chủ động muốn vào Đảng. Không phải vì niềm tin lí tưởng, mà vì những mục đích cá nhân. Bởi lẽ, những người cộng sản trước sau vẫn cầm quyền ở Đại lục, vậy sau khi tốt nghiệp muốn làm gì chăng nữa, nếu muốn thật nhanh thành đạt thì vào Đảng vẫn tốt hơn. Điều tra xã hội những năm gần đây về khuynh hướng chọn nghề trong sinh viên cho thấy rõ: nguyện vọng hàng đầu của sinh viên là vào Đảng và được tuyển làm công chức trong một cơ quan nhà nước. Khi phát biểu về động cơ gia nhập Đảng, họ hoàn toàn không dùng ngôn ngữ khẩu hiệu nhàm chán mà trái lại, họ cực kì hùng biện và thực dụng.
Một sinh viên năm thứ ba mặt đỏ tía tai tranh luận với tôi, nói như sau: “Ở Trung Quốc nếu muốn đạt được điều gì thì phải vào Đảng; là công chức thì phải vào Đảng mới có cơ hội tiến thân, phải vào Đảng mới thâu tóm nhiều quyền lực, mới đạt được điều mình mong muốn. Vào Đảng thì có gì là xấu? Thành công chức và kiếm nhiều tiền thì có gì là xấu? Vừa lo được cho mình, vừa giúp gia đình có địa vị, lại cống hiến cho xã hội nhiều hơn bất kì người nào làm những nghề bình thường.”
Lối sống của giới sinh viên trẻ giống lối sống của những người cộng sản như hai giọt nước. Thoạt nhìn thì nó không liên quan gì đến những lời rao giảng cộng sản, nhưng ai biết rõ quy trình thẳng tiến tới quyền lực của những người cộng sản – tiếm quyền, nắm quyền và giữ quyền – thì nhận ra ngay sự giống nhau nói trên, giống nhau về bản chất và thường trực, trong tinh thần cơ hội, đặt lợi ích của riêng mình lên trên tất cả và không từ một phương tiện nào.
Cho nên phương châm của họ đối với thiên hạ gồm những châm ngôn đại loại: “giữ mình, chờ thời”, “ăn cơm chúa, múa tối ngày”, “muốn quỳ thì phải cong”… Những châm ngôn trơ trẽn đó, không hề xuất phát từ một khát khao siêu hình hay xác tín đạo đức căn bản nào, vậy là lại xuyên qua bao nhiêu thế kỉ trong lịch sử để lặp lại không một mảy may thay đổi. Những lí tưởng cộng sản thời Mao đã bị chôn vùi trong thời “mèo đen – mèo trắng” thực dụng của Đặng Tiểu Bình, điều đó thường được coi là một trong những khác biệt chính giữa hai giai đoạn lịch sử. Nhưng sự thực thì toàn bộ chiến lược tồn tài và nguyên tắc hành xử của Mao chỉ xoay quanh quyền lực. Lúc nào cũng giương cao ngọn cờ lí tưởng và đạo đức, nhưng khẩu hiệu giải phóng nhân loại của Mao chẳng hề khiến ông ta chùn tay hạch tội và sát nhân; thậm chí để nhuộm đỏ cả hành tinh, Mao sẵn sàng nướng một phần ba nhân loại.
Nói cách khác, bất kể là ai, sinh viên hay giới tinh hoa trí thức đang chen nhau vào Đảng để trở thành công chức trong hệ thống hay doanh nhân trong kinh tế, từ khía cạnh đạo đức thì gần như không một ai tán thành chế độ hiện tại, nhưng hành động trong thực tế của họ lại giúp củng cố chế độ này.
Hiện tượng sống ung dung và tự hài lòng trong tâm thế đạo đức bị xé rách ấy nhất quán với trạng thái phân thân về tinh thần trong toàn bộ xã hội. Tấn trò lớn diễn ra ở Đại lục sau Thiên An Môn gồm những thông tin không chính thức, những bài vè chính trị nhạo báng, những chuyện tiếu lâm tục tĩu, qua đó người ta xả bất bình, người ta chê cười chính trị, đồng thời điều hòa không khí lúc tiệc tùng và giảm bớt căng thẳng. Trung Quốc quả thật đã bước vào một “thời đại hí lộng”. Không kể các kiểu chương trình buổi tối, kênh giải trí, hài kịch và những tiết mục hề trên truyền hình, giới lãnh đạo và bộ sậu quan liêu chính là nguồn vô tận cung cấp chuyện cười và vè dân gian giễu cợt; hầu như ai trong dân chúng cũng có sẵn một chuyện tiếu lâm tục tĩu nhuốm mầu chính trị trên môi; ở địa phương nào cũng lan truyền những bài vè nhạo. Tất cả những thứ đó là ngôn ngữ chung thực sự của dân chúng Đại lục, công khai đối diện với ngôn ngữ trong vòng kiểm soát của nhà nước trên các phương tiện truyền thông công cộng ở đầu bên kia trục đường kính. Chỉ hấp thu những thông tin thường nhật trên truyền thông nhà nước, ta tưởng đang sống trong thiên đường. Chỉ hàng ngày góp nhặt thông tin từ những chuyện bàn tán vỉa hè, ta lại thấy đang ở trong địa ngục. Bên này miêu tả toàn ánh sáng, bên kia chỉ trưng ra bóng đêm tăm tối. Những thông tin trong nội bộ dân chúng không thể đem ra ánh sáng công bố và truyền bá giữa thanh thiên bạch nhật, chúng dừng lại trong phạm vi cá nhân hạn hẹp. Cấm đoán chính thức hay bán chính thức đủ mọi kiểu của chính quyền sinh ra một hệ thống ngầm, nơi giới thống trị chia nhau tài sản quốc dân và sắp đặt mưu mô chính trị sau cánh gà. Tin tức phi chính thống lan truyền trong dân chúng cũng sinh ra một hệ thống ngầm, lời đáp cho chế độ đàn áp, nơi nỗi bất bình của dân chúng tìm kênh xả sau cánh gà. Trong cấu trúc kép của hệ thống ngầm ấy, tất cả dân chúng Đại lục cùng tuân thủ những luật lệ như nhau, dù đó là những luật lệ vô hình của một hệ thống chính quy.
Sống trong sự tương phản khổng lồ này, những kẻ vô liêm sỉ không hề thấy có gì là thiếu nhất quán: chế độ cộng sản bị nguyền rủa và phỉ nhổ sau lưng vẫn đứng vững, giới quan chức cộng sản cao cấp bị toàn dân Trung Quốc chửi nát vẫn sống khỏe, bên bàn tiệc đi kèm những phi vụ làm ăn người ta vẫn thi tài tiếu lâm chính trị, kể chuyện bậy về lãnh đạo là thông lệ lúc cụng li.
Nếu uất ức, khổ đau, bất công và bức xúc ở các tầng lớp dưới trong xã hội xuất phát từ cảm xúc thực thì sự căm phẫn ở những người đang hưởng lợi từ hệ thống hiện tại (tức tầng lớp thống trị, mọi giới tinh hoa và cổ cồn ở thành thị) biến hóa thành một trạng thái tự sướng trong những buổi chiêu đãi tiệc tùng.
Nhưng bất bình và nhạo báng đã đánh mất độ sắc nhọn và sức mạnh đạo đức thực sự của nó từ lâu. Tiệc tan thì nó cũng tàn. Nó không có một tác động nhỏ nhất nào đến lối hành xử của người ta trước công luận. Sự tự sướng ấy trong xã hội dân sự là một thứ ma túy, công dụng là gây mê, người ta mê man trong tiếng lật bài xì phé, trong tiếng lách tách của những quân mạt chược và trong những trận cười bên bàn nhậu. Khổ đau, u tối và bất bình cũng là những món hàng tiêu thụ. Song khi những trận cười qua đi thì mọi sự vẫn nguyên như cũ: Cần nói dối thì nói dối, cần đê tiện thì đê tiện, cần thủ đoạn thì phương tiện nào cũng không từ…
Trạng thái tinh thần ở Đại lục thời hậu toàn trị vừa phân liệt, vừa thống nhất. Ứng xử trong hệ thống và ứng xử ngoài hệ thống, ngôn ngữ chính quy và ngôn ngữ của xã hội dân sự, khoảng cách giữa thái độ ngoài mặt và lời thậm thụt sau lưng, giữa hiện thực bi đát và sân khấu hí lộng, tất cả đã đạt tới một quy mô kinh hoàng. Nhưng sự phân liệt đó lại thống nhất một cách thần kì trong lối sống vô liêm sỉ, khi hiện thực đau đớn được chuyển thành trò cười của toàn dân, bất bình xã hội hóa thân thành tự mê man, nhạo báng giới thống trị thoái hóa thành tự sướng. Ngoài hưởng thụ và tiêu thụ dường như chẳng còn lại gì, trừ hình ảnh méo mó của “tư duy quản trị”: chà đạp lên tất cả để tối ưu hóa lợi nhuận cho bản thân.
Viết tại nhà, Bắc Kinh ngày 15-9-2004
Nguồn: Dịch từ bản tiếng Đức, tiểu luận “Die geistige Landschaft in posttotalitärer Zeit”, trong tuyển tập tác phẩm của Lưu Hiểu Ba Ich habe keine Feinde, ich kenne keinen Hass, tr. 34-45. Fischer Taschenbuch. Frankfurt am Main, 2013. Các chú thích đều của người dịch.
Bản tiếng Việt © 2013 pro&contra
Ảnh: Hàng chục ngàn thanh niên trong lễ kỉ niệm 90 năm ngày thành lập ĐCS Trung Quốc tại Trùng Khánh. Ảnh: Tân Hoa xã
Nguồn: http://www.procontra.asia/